Te Paremata.

Toa Takitini, Issue 17, 1 December 1922, Page 5

Te Paremata.

TE WAHI I PA MAI AI KI TE IWI MAORI. Na Hon. A. T. Ngata, M.A., L.L.8., M.P. NGA MEMA MAORI O TE WHARE O RARO. No te tan 1867 ka hangaia te ture kia ahei te Iwi Maori ki te pooti i etahi mema tokowha, hei mangai mo ratau ki te Whare o Raro. No te 6 o nga ra o Mei, 1868, ka urute tokowha tuatahi o tena tatai, ara, ko : Frederick Nene Russell ' mo te Tai-tokerau. Mete Kingi Paetahi mo te Tai-hauauru Tareha te Moananui mo te Tai-rawhiti John Patterson mo te Waipounamu E torn ano nga tau i noho ai ratau i te Paremata a no te pootitanga tuarua ka uru mai he mema hou katoa. Ko te rarangi tenei o nga Mema Maori o te Whare o Raro oia rohe, o ia rohe, mai o mua a tae noa mai ki tenei wa. NGA MEMA O TE TAI-TOKERAU. Frederick Nene Russell —6 Mei, 1868, ki ie 30 Tihema, 1870; Wiremu Katene —7 Maehe, 1871, ki to 6 Tihema, 1875; Hori Karaka fawiti —27 Hanuere, 1876, kite 15 Akuhata, 1879; Hone Mohi Tawhai — 24 Hepetema, 1879, ki te 27 Hune, 1884; Ihaka Hakuene —6 Akuhata, 1884, ki te 6 Aperira, 1887; Hirini Taiwhanga — 21 Oketopa, 1887, kite 6 Hanuere, 1891; Eparaima to Mutu Kapa, 2i Pepuere, [B9l, 8 Noema, 1893: Hone Heke —II Hanuere 1894, ki ie 9 Pepuere 1909; P. H. Te Rangi hiroa —20 Maehe, 1909, ki Noema, 1914; Tau Henare — II Tihema, 1914, ki tenei wa. I mate a Hone Heke i muri tata iho i te pooti i te tau 1908, kua tu ke ia i tana pootitanga. No tona matenga ka whakaingoatia ko Te Rangihiroa. O nga mem;, ote Tai-tokerau ko nga mea i tutuki ki te Ropu Kaunihera ate Kawana ko Wiremu Katene, ko Hori Karaka Tawiti, ko Te Rangihiroa.

NGA MEMA O TE TAI-HAUAURU. Mete Kingi Paetahi —6 Mei, 1868, ki te 30 Tihema 1870; Wiremu Parata te Kakakura — I Maehe, 1871, kite 6 Tihema, 1875: Hoard Nahe —I Pepuere, 1876, ki te 15 Akuhata., 1879: Wiremu te Wheoro —24 Hepetema 1879, kite 27 Hune, 1884; Te Puke te Ao ki te Tihema, 1887; Hoard te Puna-i-Rangiriri Taipua—--26 Hanuere, 1887, ki re 8 Noema, 1893; Ropata te Ao — 2 Hanuere, 1894, kite 14 Noema, 1896; Henare Kaihau — 19 Tihema, 1896, 20 Noema, 1911; Maui Pomare — 10 Hanuere, 1912, ki tenei wa. O nga Mema o te Tai-Hauauru o te Whare o Raro ko nga mea i tutuki ki te Ropu Kaunihera ate Kawana < Executive Council) ko Wiremu Parata te Kakakura, ko Haani Nahe, ko Maui Pomare. I tapiritia ki tena tuunga etahi atu tuunga ki a Maui Pomare, ara ko ia te Minita Whakahaere i nga Kaunihera Maori, a ko ia te Minita mo tera wahanga o te Iwi Maori e noho mai ra i Rarotonga me nga moutere e pa tata ana. NGA MEMA O TE TATRAWHITI. Tareha te Moananui —6 Mei 1868, ki te 30 Tihema 1870: Karaitiana Taka-moana- I Maehe; 1871, kite Hurae, 1879; Henare Tomoana— 22 Hurae, 1879, kite 27 Hime, 1884; Wi Pere —6 Akuhata, 1884, kite 15 Hurae, 1887; Wi Pere —II Hanuere, 1894, ki ie 15 Noema, 1905; Timi Kara —21 Oketopa, 1887, ki te 8 Noema, 1893; Apirana Turupa Ngata — Tl Hanuere 1906, ki tenei wa Tuarua tuunga oWi Pere. Ite tuunga tuatahi na Timi Kara i kokoti tona takiwa, ka riro i a Timi te tuunga mo nga tau e ono. Ka maunu a Timi ki te tuunga mema pakeha ka hoki ano ki aWi to raua tuunga. O nga mema o te Tai-rawhiti o te Whare o Raro ko nga mea i tutuki kite Ropu Kaunihera ate Kawana (Executive Council) ko Henare Tomoana, ko Timi Kara, ko Apirana Ngata. He tika hoki kia whakahuatia i konei etahi kupu mo to tatau morehu kaumatua mo Timi Kara. Ko tona urnnga tuatahi ki te Paremata i urn hei mema Maori mo te Tai-Ra whiti, a e ono ona tau ki tena tuunga. No muri ka hurt ia ki te taha pakeha, ka tu hei mema mo te

rohe o Turanga. I hinga ia i tena tuunga ite pooti ote tau 1919- No te tau 1921 ka karangatia ki te Whare Ariki. Kotahi ona tau me te hawhe i noho ai i waho o te Paremata. Ki te huia ona tau i noho ai ite Paremata tae mai ki tenei wa koia enei e ono tau i mema ai mo te Tai-rawhiti, e 26 Tau i mema pakeha ai mo te rohe o Turanga, kotahi tau ki te Whare Ariki, hui katoa e torn tekau ma torn. Kua tata te eke ki nga tau o Taiaroa i mema ai. Ko ia anake hold te tangata toto Maori i tu hei mema Maori, hei mema pakeha, i tae hoki kite tuunga Minita mo te Taha Maori, a i noho hei tiriwa mote Pirimia o Nui Tireni. NGA MEMA O TE WAIPOUNAMU. John Patterson, 6 Mei, 1868, kite 30 Tihema, 18/O; Hori Kerei Taiaroa —8 Maehe, 1871 ki te 17 Pepuere, 1879, II Mei, 1881, kite 11 Mei, 1885; Ihaia Tainui —22 Hurae, 1879, ki te i t Mei 1881; Tame Parata - -29 Hune, 1885, ki te 20 Noema, 1911; Taare Parata, 10 Hanuere, IQI2, ki te Hanuere, 1918; John Hopere W. Uru - 21 Pepuere, 1918, ki te Noema 1921; Hare W. Uru — Pepuere, 1922, ki tenei wa. Kaore tetahi o enei mema i uru ki te Ropu Kaunihera a te Kawana (Executive Council). Ko Tame Parata te mema Maori i roa ton a nohoanga i te Whare o Raro, kaore rawa i hinga i tetahi pooti a mutu noa ia. E 26 ona tau itu ai hei mema. Nana ano ia i whakamutu, a karangatia ana kite Whare o Runga a mate ki reira Kua korerotia i runga ake ra te ahua o Taiaroa. Na te mate i kokoti nga tinana o Taare Parata raua ko Hopere Uru. TE ROPU KAUNIHERA A TE KAWANA. (Members of Executive Council.) Ko Timi Kara anake te tangata toto Maori i noho kite nohanga Minita i roto i nga Kawanatanga o Nui Tireni. Otira kaore ia itu ki tera tuunga i runga i tona taha Maori, kua mema pakeha ke hoki ia i te wa i whakaturia ai ia hei Minita mo te Taha Maori. Tera ia tetahi tuunga e kiia nei he Mema no te Kaunihera a te Kawana, ahakoa ehara i te tino Minita, a kaore e ptu^

ana tona tuunga ki te utu rite ki to te Minita. Ko nga Minita katoa o te Kawanatanga he mema no tana Kaunihera, otira tera ano etahi Mema o taua Kaunihera, he pakeha, ahe Maori, ehara ite Minita. He raaha nga Maori i tae ki tenei tuunga, o ko to ratau rarangi tenei — Wiremu Katene—4 Noema, 1872, kite 15 Pepuere 1876; Wiremu Parata Kakakura — Noema, 1872, kite 15 Pepuere, 1876; Hori Karaka Tawiti- 28 Noema, 1876, ki te 13 Oketopa, 1877; Hoani Nahe—l7 Noema, 1877, !ite 8 Oketopa, 1879; Henare Tomoana— B Oketopa, 1879, ki te 25 Oketopa, 1879; Timi Kara—l 6 Maehe, 1892 ki te 21 Hune, 1906; Mahuta Tawhiao —22 Mei, 1903, ki ie 6 Akuhata, 1906; Apirana Turupa Ngata—7 Hanuere, 1909, ki te 28 Maehe, 1912; Te Rangihiroa— 2B Maehe, 1912, kite 10 Hurae, 1912; Maui Pomare — 10 urae, 1912 ki tenei wa. I tae nga tau o Timi Kara i tena tuunga ki te tekau ma wha. Ko Maui Pomare kua tae i naianei ki te tekau tau, a e tu nei ano. Hei whakatutuki i te tatai o nga korero o te wahi ote Paremata ipa mai kite Iwi Maori ka tuhia ki konei te rarangi o nga Minita mo te Taha Maori mai o te timatanga a tuku iho nei ki tenei wa, ara: — NGA MINITA MO TE TAHA MAORI. C. W. Richmond— 27 Akuhata, 1858, ki te 10 Noema, i860; F. A. Weld— 10 Noema, iB6O, kite 12 Hurae, 1861; W. B. D. Mantel —l2 Hurae, 1861, ki te 18 Tihema; 1861, 16 Tihema, 1864, kite 27 Hurae, 1865; F. D. Bell— 6 Akuhata, 1862, kite 30 Oketopa, 1863; J. E. Fitzgerald— 12 Akuhata 1865 ki te 16 Oketopa 1865; A. H. Russell— 3l Oketopa, 1865, kite 24 Akuhata, 1866; Donald McLean— 2B Hune, 1869, kite 7 Tihema, 1876; Daniel Pollen— 18 Tihema, 1876, kite 13 Oketopa, 1877; John Sheehan—ls Oketopa, 1877, ki te 8 Oketopa, 1879: John Bryce— B Oketopa, 1879, kite 21 Hanuere, 1881, 21 Apenra, 1882, ki te 16 Akuhata, 1884; William Rolleston—4 Pepuere, 1881, kite 12 Aperira, 1882; John Ballance— l6 Akuhata, 1884, ki te 8 Oketopa, 1887, 24 Hanuere, 1891, ki te 4 Pepuere, 1891; Edwin Mitchelson — 8 Oketopa, 1887, kite 24 Hanuere, 1891, A. J. Cadman—--4 Pepuere, 1891, ki te 20 Hune, 1893; R. J. Seddon— 6 Hepetema, 1893, kite 21 Tihema, 1899; J. Carroll— 2l

lihema, 1899. ki te 28 Maehe, 1912; W. D. S. Mac Donald —2B Maehe, 1912, kite 10 Hurae, 1912; W. H. Herries—--10 Hurae, 1912, kite Pepuere, 1921; J. G. Coates—Maehe 1921, ki tenei wa. Kei roto i tenei rarangi etahi o nga tangata nunui o nga Kawanatanga. Tokorima o ratau he Pirimia ko Weld, ko Bell, ko Pollen, ko Ballance, ko Seddon, Kaati i konei nga whakamarama mo te wahi "te Paremata ipa mai kia tatau kite Iwi Maori. Hei kupu whakamutunga ko tenei : ko te Iwi Maori o Nui Fireni te Iwi Maori tuatahi o nga iwi i rare i te man a o te Karauna o Ingarangi i whiwhi mema ki roto ki tetahi Parem da i noho tahi ai ratau me nga mema o te iwi oakeha. No nanahi tonu nei ka whiwhi Paremata a Inia me Ihipa. Ko tatau ko te iwi Maori kua 54 nga tan ki roto ki tenei tikanga. He honore nui tenei.