Ko Wai Te Ingoa?

Toa Takitini, Issue 13, 1 August 1922, Page 1

Ko Wai Te Ingoa?

TENEI ano etahi o nga reta mo te ingoa o te pepa kaore i taea te perehi kite papa o Hurae i te kore wahi watea o te pepa. “Ko taku pooti mo te ingoa o te pepa, kaat* noaiho ko te ingoa tonu o ta tatou pepa inaianei, ara ko “TE TOA T AKITINI.” He tangi noa ake he mahara ki nga morehu o a tatou tamariki i hoki ora mai nei kia tatou, me era hoki o a tatou tamariki e takoto mai ra i Te Pae o te Pakanga; i tuku wkakarere nei ratou i o ratou tinana, he whakaaro ki a tatou, kite Kingi, kite Kara hoki. Kaore hoki he pepa Maori i peneitia te manaakitia o mua iho ra ano.” —N:i Canon H. Pahewa, Te Kaha. “ E rua aku ingoa e pa ana kite iwi Maori katoa. Tuatahi. ko TANGAROA-A-MUA. Ka tae ki tenei ra ka hi ika te iwi Maori atu i tenei moutere tae atu ki Hawaiki. Ko tetahi o aku ingoa ko TE MATAU A MAUI, nana i hi tenei moutere.” —Na Hingangaroa Riiti. Whangara. “Taku ingoa i kite ai ko ‘TE IKA ROA A MAUI.’ He ingoa tenei e uhi ana ki runga i te iwi Maore katoa.” — Na Tangi Leach, Whangara. “ Ta tatou pepa he morehu no nga pepa Maori. Te iwi Maori kua morehutia, te reo Maori kua morehutia. A taton tamariki i hoki morehu mai i te pakanga. No reira he ingoa pai tenei te morehurehuo te iwi Maori, otira me whakapoto penei:—“ TE MOREHU MAORI.” Na F. Smith, Puha. “Ko taku ingoa mo ta tatou pepa ko ‘TE RA O TE RANG!.’ Ka puta mai te Ra i te ata ka timata te marama katoa ote ao. Penei me ta tatou pepa, ko ia te kai hari i te maramatanga ki nga marae o Aotearoa me Te Waipounamu. Ahakoa te ingoa kua whakahuatia

nei e ahau, ka hoki ano taku whakaaro kite ingoa nei TE TOA TAKITINI. Tetahi ingoa ataahaa tenei. Ite wa i era manu, e noho ana hei ingoa mota tatou pepa ko Te Pipiwharauroa. E mohio ana tatou kite tangi taua rnanu kua tata te raumati. Ko nga tinana ia o nga tangata kei te matao. Ko te take tena i matao ai hoki te pepa, Mo tetahi o a tatou manu mo te Kopara, kopani tonu atu nga whakaaro o nga morehu o Aotearoa me Te Waipounamu. Mo te ingoa nei mo Te Toa Takitini, i toa te ingoa, i toa te rere haere ki runga i nga marae o nga motu nei. I toa te tatutanga atu o nga tapuwae ki runga ki nga marae katoa, ohorere ana nga iwi nga hapu ki to tatou taonga.” Na Tawhanga Eruera. Nu Paremata, Taranaki. “ E pooti ana ahau i te TIRITI O WAITANGI hei ingoa mo te pepa. Ko te oha hoki tena a te Kuini i waiho ki a tatou, tae atu ki o tatou rangatira nana i whakaoti tenei Tiriti.”—Na Horomona Himiona, Hauparu, Rotoiti. “ Kua kite iho ahau i nga ingoa a ia tangata aia tangata. Ko taku ingoa ko TE TIRITI O WAITANGI. Heoi ko taku kupu atu ki a koe me tuku mai te mana ki a au kia whakahaere atu ahau i etahi tangata o enei takiwa kite tango ite pepa mete utu mai ite moni, a maku e tuku atu.”~Na Meiha H. P. Tunuiarangi. Puanani, Carterton. Kua takoto te patai kite motu katoa *Ko wai he ingoa mo te tamaiti nei ? ’ Kote whakahoki tenei ko TE PAE O IE PAKANGA. 1 rangona he reo ki Nui Tireni, he uhunga he tangi, he aue nui, ko nga kuia me nga wahine e tangi ana mo a ratou mokopuna, me a ratou tarna, kihai i pai kia whakamarietia no te mea kua kahoie ice latou. Ka rite tena tangi ki ta Rahera i nga ra i whanau ra a Te Karaiti.”- Na Panikena Ka. Rangitukia. “ i enei kua kite iho i nga ingoa mo ta tatou pepa. E tauioko ana i TE TIRITI O WAITANGI.” Whata Karaka. Rotoiti. “Tenei kua kite iho i nga ingoa hou mo te pepa a nga tangata o nga motu e rua nei. No reira kaore rawa he painga o te nuinga o nga ingoa kua tae atu ki taku titiro iho. Kia torn anake nga ingoa pai e tuku mai hei pootitanga atu ma nga tangata whai pooti. Me taku tantoko atu i nga ingoa e torn. Waiho ma re pooti e

turaki nga mea e rua. Tuatahi: TE TIRITI O WAITANGI, nana tatou i kiia ai he tangata. Tuarua : TE HOKOWHITU A FU, te ingoa tenei o a tatau tamariki toa i haere ai te rongo kite ao. Tuatoru : AOTEAROA. Kei te marama tonu tenei.” —Na Tamihana Tikitere. Ohinepanea. “ Taku ingoa ko TE HOKOWHITU A TUMATAUENGA. Ko te take o tenei ingoa hei kohatu whakamaharatanga mo a tatau tamariki i hoki mai i te maara ote pakanga, me nga mea i mate atu. Ka kite te iti mete rahi ite ingoa o a ratou tamariki puta noa nga wahi katoa e haere ana tenei pepa.”—Na T. Tamarau. Ruatoki. “ Tenei ka tukua atu taku ingoa a TE WHAKAMAHARATANGA hei ingoa mo ta tatou taonga. Mana e haere nga kainga nga iwi nga reo, nga marae o koutou tipuna. Hei whakamahara ki a ratou tae noa mai ki a tatou tamariki i uru nei kite pakanga nui ote ao.” Na Hone Ngatara, Paeroa, Ohinemnri. “Tenei tetahi ingoa pai mo te tamaiti na. He HUIA te manu tino whai ingoa, te pare tapu o tana o te Maori. Ko te taonga whakahirahira tena a nga kaumatua ka mate. He tolui na te Maori mo ona rangatira me ona mana. Ko te Firiti u Waitangi chara i te taonga Maori, ko Kingi Hori te upoko. Ka tae mai a Kingi Flori ki to tatou motu i huihui ai nga iwi Maori, pakeha, ki Rotorua, ko te pare tapu tena i titia ai kite mahunga tapu ote Kingi, hei tohu kite ao katoa i te kotahitanga o ona iwi Maori i raro ite Tiriti. I tangihia te tangi mo taua pare i reira : —“Taku titiro atu e kite ran ote Huia ko te tau e! Te hiroritanga ohinawa, aiara.’’ Ko te mokai tenei ate Tiriti mai ano ote wa o te kai-tangata Kei te rangona tonutia toona reo e tangi ana i runga i ona maunga tapu, “ Huia ! Huihuia. He reo tangi aroha.” Te Matenga Kahn, Waipiio Bay, Taku ingoa ko te tohu o nga tamariki i haere ai ki te pakanga. Mate atu nga mea i mate kite maara o te pakanga, hoki mai nga morehu kite wa kainga. Ko to ratou tohu kotahi tonu ko te HOKOWHITU-A-TU. Na ratau i puta ai te ira tangata kite ao. Na ratau i kauhautia ai te Tiriti o Waitangi ki ia marae ki ia marae. Na ratau i korerotia ai nga manu tangi nai a nga tipuna. He nui noatu nga whakamarama. Kaati i konei. Na to koutou tuahine Na Kumeroa Konu, Wairoa.

“ 1 konei matou ko oku matu i, tipima c tirotiro ana ki te alma mo te ingoa mo la tatau taonga. Ina ta maton i ago ako TE HUINGA (United.) Te huinga o nga iwi j>ehea te mahi pehea te whakaaro. Huinga i runga i te I'limanako, i te Whakapono, i te Aroha, i noho ai tatau i runga ite rangimarie.” Na Urn Reweti, Torere. “ Ko taku ingoa i mahara ai hei tapa ki ta tatou pepa ko TE MOA. Kei te marama pea tatou kite tatai o taua maim. Kaati ko tetahi wahi noa an e whakamarama ake. Tetaenga mai o K'ipe ki rawahi nei ko te tmo taonga tera i kitea e ia o konei, a ko te utanga tera o tana waka i hoki ai ki Hawaiki, i korero ai : “Haramai ka haere tatau ki te pu ote tonga, kite whenua ote manu i mauna mai nei eau He tohora kite moana, he Moa ki te tna wlienua.” Ko te huarahi mai tenei ote kauika tangata, tena ka puture mai i te kare o nga moana, ka wliiti mai o tatau tupuna ki rawahi nei. Kaati noa te wahi e whakamarama kei hoha te kai-ta. Kua ngaro taua manu, nareira hoki i hiahiatia ai Ida tapaia hei ingoa mo tatou tamaiti hei whakamahara kite hunga mate ara o koutou tipuna i hoe mai nei i te moana nui a Kupe Na Pene Nahonaho Whangara (Kia ora e Koro, ka pai 0 korero. Whakapaua mai o whakamaiarna mo teMoa. Mehemea he waiata kei a koemo te Moa tuhia mai. He aha te kai a taua mauu ? Pehea ai te taka hei kai ? No tehea wa i ngaro ai, i ahatia hoki i ngaro ai ? -Etita.) “Ko taku ingoa waiho hei ingoa mo to tatou paioneone ko AOTEAROA ME TE WATPOUNAMU. Waiho enei ingoa e rua hei karangaranga hei pikau i nga whakaaro nunui hei kororia ki nga uri o nga motu nei. Kei te takoto whanui nga whakamarama kei te mohia katoa nga iwi.” Na K. H. Kamau, M.A.C., Hastings. “Ko taku ingoa i whiriwhiri ai ko TE PEPA MAORI MOTUHAKE O NUI TIRENI. Kaore he tangata i rere ki waho i tenei ingoa. Ko te Toa Takitini 1 tau ki nga toa taua anake, hawhe atu hoki nga mea i tae ki te pakanga. Ko nga tangata kaore i tae kaore he take ki Te Toa Takitini.” Na H. Pitini, Te Pu, Rotorua.

‘ Tenei taku ingoa ka whakaurua atu mo ta tatau tamaiti. Ka tae kite weherua ote :po, ka tangi nga manu ote whenua. Ka toto mai te hihi t) Tawera ka mohio tatou ko Tawera tena e taki ana i te mafaraa o te ao. Whai hoki me ta tatou pepa, koia te kfii-taki mai i nga whai-korero o Aotearoa me Te Waipounamu. No reira ko TE HIHI O TAWERA taku ipgoa mo te tamaiti na.”—Na Turei Heke, Mangamuka, Hokianga. “Ko taku ingoa ko TE AKA A NOA i puritia ake at nga wairua ora katoa. Na nga tama lioki a Noa nga iwi katoa e noho nei i te ao.” —Na Herewiiii Temaro, Port Awanui. “Taku ingoa ko te whetu o te ata ko TAWERA. Ko tena whetu te kai-wehe i te pouritanga o te po. He tohu taua whetu ki nga iwi o te ao ka tata te maramatanga o te Ra te tae mai. Tuarua, ko te whetu he mea mea ete Atua hei tohutohu i a taua i te tangata ki nga mea e puta mai ana, e ahu mai ana ite Atua.*’—Na Herepete Rapihana, Kaitaia. » “Taku ingoa mote tamaiti na ko NUI TIRENI kote ora ote Maori raua ko te pakeha i roto i te ao hou ara i te pakanga nui ote ao. Uru katoa nga motu e rua nei ki tenei ingoa. Ka waiho ai te ingoa -nei a Nui Tireni hei kohatu whakamaharatanga ki nga tamariki Maori, pakeha, i tae kite marae ote paka-nga.”— Na Hemi Tohu. Te Haroto. “He whakahoki mo nga Ingoa hou kua tae mai nei mo Te Toa Takitini. Tenei ta koutou mokai kei te rapu kite wahi he o maua ko taku ingoa. Kei te tinana ranei kei te ingoa ranei ? E hoa ma titiro koutou kite marama o nga whakatauki o Nehe. “Ma te toa ma te tini kite hapai ka tu nga inahi.” “He ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manuka rere.” “Na tena ko te rourou,.na tena ko te puha, ka ngaro te whakama.” Me hoki iho ki a koutou inaianei. Na tena ko te wharenga na tena ko te hereni, ka whai parirau ta koutou mokai. Me hoki taku whakahoki mo nga ingoa hou kua tata nei te iriiria. Tuhoe, tena koe me tau ingoa. E kore e maoa i a koe te pihipihi ki te tahuna e koe te rakau kotahi. Engari me wawahi e Paratene Ngata kia huhua nga maramara ka maoa ai i a Niniwa ite Rangi he tapora tuna o te moana o Wairarapa. Kaati eki ana a Hoani he iriiri taku i a koutou kite wai. Ka mohio mai ai koutou ko nga ingoa ote

pepa kua mahue ake nei na Hoani. Ka ki ano <a Hoani kei muri iaau te mea he iriiri tana kite Wairua. Ko koutou ra tenei © akuMinita.” Waiho ita TE TOA TAKITINI —Na KeepaWiniata, Roys Hill. Whppau ana. ta tatau tamaiti, iriiria ana tona ingoa e te Minita ho TE TOA TAKITINI, pa katoa hoki tenei ingoa ki ,nga , rnotu nei« —Na Mihaere Tamaiwaea, Omahu. . .. ’* Kua whiriwhiria e nga Matua-atua i konei ta ratou ingoa mo te tamaiti na ara ko TE PIPIWHARAUROA, tangi pai Kui Kui, tioro, tioro i te tahi, tioro i te rua, me te tioro rawa ano hoki kite hoi oto taringa eo ! Na W. R. Kerehi, TuparbaT “ Kaore i hoki ihb talm tautoko i te ingoa nei TE TOA TAKITINI. Kua oti etahi o nga whakamarama i te wa i iriiritia ai,.ia., ,Tenei apo etahi e marama ai te katoa. I. I nga wjhakanene kainga tonunei a o tatau tipuna kaore he rangatira etu kite riri kotona kotahi anake engari na te tokomaha i rare i a ia i hinga ai te hoa riri, ara na te ingoa nei Toa Takitini. 2. E ki ana o tatau tipuna katoa, he kino te nui tangata kite kai i nga kai, engari kite tu kite mahi kite riri, ka pai te nui tangata* ara na Te Toa Takitini. 3. Tiriro ake kite ahi a Tiamana ika nei i nga tau ka hori ake nei. Na te kotahi o nga whakaaro o nga iwi i raro i te Emepaea i weto ai te ahi a Tiamana, ara na Te Toa Takitini. 4. Epa ana ki Aotearoa me Te Waipounamu katoa enei 'whakamarama. Kaore ipa ki Heretaunga anake, ki Te Wairoa anake ranei, e pa poip-i mai ai koutou e nga hoa archa. Ko an anake ko to koutou hoa kei te pa pouri. Ko te take ko au tetahi o nga matua-atua o te tamaiti nei i te wa i iriiria ai ia kite ingoa ataahua nei “TOA TAKITINI.” Eki aha ko te Apotoro ko Paora, “Kotahi Ariki, kotahi whakapono, kotahi iriiringa.” No reira kia kotahi o koutou whakaaro kite tautoko ite ingoa nei i Pe Toa Takitini.” - Na Rotia Hone, Fernhill. Whaona atu hoki aku kupu ki roto i te keke o Te Toa Takitini maana e tiri atu ki ona marae huhua. Mo te ingoa hoii ka huaiha nei ki a ia, inana! e wha tekau nga ingoa kua luialn'a nei mo ta tatau pepa. He kaupapa ano to tena ihgoa to tena ingoa. He kaupapa ano to te Toa kia Til. Tnahoki: “Ko Tu-te-ihiihi ko Tu-te-wanawana He kaupapa ano to te Toa haere. Inahoki: Na te waewae i kimi ka whiwhi i tona manawa Tu- -

whiti. He kaupapa ano to Te Toa-mahi-kai. Inahoki: ko te toa mahi-kai he toa tutuni, e'kore e pahekeheke.” Haunga hoki ka kaumatua te tangat'a : ‘‘Ka pu te/ruha ka hao te rangatahi ” Kia kotahi te iriiritiga, ko TE TOA TAKITINI anake. Mehemea' he toa' km l Tu, ko wai ma nga tangata ote ope ? Ko nga ingoa e'4o nei me etahi atu. Mehemea he toa haere, no 1 war? ! 'No te Toa' Takitini anake. Ara te kupu. “ Naku hoki a’aha ? ■Ng te ingoa anora ka raka ki ta whiti, NareiraToki ka ; rere rnai te kai o “Tawhiti nui, o Tawhiti roa o',Tawhi'ti : pamamao.” Ha ! Me riro noa ranei te Marathara liiii a Mahi (ToaTakitini) i a Noho (ingoa ke)? Kua.taii, ia inaianei kei a “Tahu,” ara kei nga marae Takitini'o nga , motu e ruanei kei te korero atu kei te korero ; .Ana ! te tino hoa korero o tetini o te maiio l ' te tino ; hoa : rawhi hoki hei whakamarama ki te katoa (Takitini) i “Te Tumanako, iTe Whakapono, iTe Aroha. s'’ 5 '’ Na reira mehemea he hoha kite ingoa nei “ Toa Takitini : ”'' ! katangatia ano i tetahio ona ake ingoa TE HOA• 'TAKITfNI. Na-Wi Maihi Ereatara, Tarimano, Ngongotaha; RotoAia. (Tenei ano etahi reta no mini nei i the mar ai engari kua Kei pouri. —Etita). ■ :