NGA MATE URUTA

Toa Takitini, Issue 10, 1 May 1922, Page 8

NGA MATE URUTA

MATE KIORE (PLAGUE) (Te Rangi Hiroa, M.D.) I te mea he kiore tetahi o nga take o tenei mate o te plague, kua tapa e Te Toa Takitini tiona ingoa ‘he mate kiore.’ Ko tenei mate i timata mai nga whenua o Ahia ara i Inia me era atu wahi. I tae ki Oropi me Ingarangi i te tan 1348 a i tino mate a Ingarangi i te tau 1665. Ite 1665 i tata pangia katoa nga whare o Ranana Ko nga whare i pangia he mea tuhi kite horu he ripeka ki waho 0 nga tatau, hei tohu ko taua mate kei reira. Heoi ano nga mea e haere ana i nga huanui o te taone ko nga kaata hari tupapaku ki nga urupa. Heoi ano te reo 1 ( langona, ko to nga kai arahi i ana kaata e karanga ana Mauri a mai o koutou tupapaku ki waho.” Ka rangona te haruiu ote kaata mete reo karanga, ka pang a a e nga morehu o ratou tupapaku ki waho kia mauna e te kaata. Kaore he uhunga, kaore he karakia nehu. Tei a pea e poto katoa nga mano o Ranana kite mate, engaii no te weranga o te taone i te ahi ka toe he morehu. Pan atu nga whare ite ahi me nga paru o roto tae atu ki nga kiore me nga puruhi: no reira ka mutu tena mate. Kua ngaro taua mate ki Oropi me Ihipa maianei engari kei te man tonu i Inia ahu atu ki Haina. 1 tae mai ano ki Niu Tireni nei engari na te kaha o nga whakahaeie a te Tari o te Ora, kaore i horapa haere. Inaianei kua pa ki Ahitereiria. I timata ki Brisbane a kaore 1 terete whaaki a nga takuta. No reira ka tae ki Hinni a mu atu te riri o nga takuta ote Ora. Mehemea i terete mohiotia kun taea te taiepa atu kite taone tuatahi. E torn nga ahuao te mate kiore. Tuatahi, ka puku ake he whaturama ki runga ake o nga kuwha, ki nga keke, kite kaki. No te ingoa Pakeha ote whaturama, ka kua tenei ahua he Bubonic Plague. Ko tetahi ahua he terete haere o paihana i roto i nga toto a kaore ano km whaturama te tinana TTia hemo te turoro. Ko te tuatoru e pa~TTTia kite pukapuka a kaore e roa kua Niumoma (Pneumonia) kua mate. Ko etahi o nga tupapaku e tmo mangu ana te kiri no reira tenei ingoa tawhito a te Pakeha, Te Black Plague.

Ka uru ana te purapura o te mate nei ki roto i te tangata, e torn ki te rima ra i muri mai ka hinga te turoro. Nga tohu he kirika, he ngaruru, he mamae kite tuara, he ruaki. Kaore e roa ka tino hangamate te ahua 0 te kanohi a ka porangitia. Ko te tino tohu ko te teteretanga o nga whaturama ite rua ki te torn o nga ra 1 muri ote hinganga ote turoro. Ki etahi turoro e rite ana te nui ote whaturama ki te arani. He mate tino taimaha te mate nei. Nga paanga ki Inia mai ote tau 1896 kite 1913> e 7 5 i roto ite 100 turoro e hemo ana. Ko te tino purapura he ngarara (microbe) na tetahi takuta Tiapani i kite. Na te Komihana i whakaturia e te Kawanatanga o Inia i kite ko te kai-kawe haere i taua purapura, he kiore. I mua o te paanga o te mate nei ki te tangata e pa ana ki nga kiore. Kua tirohia nga toto me nga wahi o roto o aua kiore mate, a kua kitea te ngarara i kitea nei ete takuta Tiapani. Ko taua ngarara i roto ite kiore me te tangata he rite tahi. Ko te kai kawe mai i te ngarara o te kiore mate kite tangata ora he puruhi ara ki etahi iwi he tuiau (flea). Ka kai te puruhi i nga toto o te kiore e pangia ana e te mate kiore, ka uru te ngarara ki roto ki a ia ka piri hoki ki tana hoari. I muri i tena, ka rapu te puruhi i tetahi kai hou mana. Ka tatari aia i te whenua, i roto i te puehu, i te paru, i nga wahi i mahue iho ai aia i te kiore. Ka mate ranei ■tana rangatira tuatahi, ka haere ki te kimi kainga hou ■mona. Ko te tangata e noho ana e mahi ana ranei, i aua wahi kino, ka riro hei rangatira hou mo te puruhi e 'ki ra tana kete ite ngarara. Te werohanga iho o taua hoari kite kiri tangata, uru tonu atu te ngarara ote mate kiore. Ka tipu te ngarara i roto i nga toto ote tangata ra, a e rua ra kite toru ra ka hinga aia ite mate kiore. No reira e te iwi kua maramanei koutou kite putake 0 te mate kino nei, ka marama hoki nga whakahaere a te Tari ote Ora hei arai atu i taua mate. Itemea kei Ahitereiria te mate, kaore nga kaipuke i ahu mai i nga taone e pangia ana e taua mate, e whakaaetia kia u mai ki Niu Tireni nei kia oti rawa te ata titiro e ona tohunga. Ka tirohia nga tangata e te Takuta, Ka tirohia a toto o te kaipuke e te Kaitirotiro o te Tari o te Ora mehemea kaore he kiore mate e kitea. He mea hopu etahi kiore kite rare aka kawea kite Tari ote Ora kia tirohia nga puku mehemea kaore te ngarara mate kiore 1 roto. Kia mohiotia rawa kaore he mate o te kaipuke, katahi ka whakaaetia kia tata ki uta. Ko nga taura

here i te kaipuke ki uta he me hanga rawa he arai tini ki ia taura kia kore ai he kiore e tae ki uta ma tera huarahi. Ite ahiahi ka whakahokia atu te kaipuke kia ahua matara iti atu ano ki waho. Kua tahuri katoa nga taone kite patu kiore. Ko te take, he mea kei uu mai tetahi kiore mate o Poihakena ki uta a ka horapa haere te mate ki nga kiore o konei. Ko nga wahi paru, nga otaota me nga toenga kai, kei te mahi, kei te tahutahuna kia pai. Kei te raupatutia te kiore kite paihana, kite rare, kite ngeru mete kuri ka whia mano kiore kua hinga. Kati kia kaha e nga Kaunihera Maori me o koutou Komiti Marae kite whakahau kia whakapaingia o koutou kainga me o koutou marae. Kei te tupato atu te Tari o te Ora i nga taone pakeha, kia tupato mai hoki e te iwi i roto i o tatou rohe Maori. (Taria te roanga)