ETAHI KORERO ANO, MO TE TUPUNGA MAI O NGA PORONIHANA

Te Ao Hou, December 1961, Page 48

ETAHI KORERO ANO, MO TE TUPUNGA MAI O NGA PORONIHANA Ko te Haahi Momona tetahi iwi e kaha ana te marama o nga whakaatu mo te tupunga mai o iwi Poronihana. E tikina ana nga korero i te Paipera a i te Pukapuka ano hoki a Moromona. No te whanau o Iharaira nga Poronihana, i heke mai i te Whenua i mua noaatu. Ka noho mo tetahi wa i Ihipa, ka mau i a ratou etahi matauranga o Ihapa. Ka whakawhiti i te moana whero. Ka heke haere, a, ka tae ki te taha o te Moananui—(the Pacific) ka arahina i te moana, u rawa atu ki Amerika. Ka tupu i reira, ka huihui ki te takiwa o Panama. He iwi i taea to hohonutanga o nga matauranga o aua wa. Kua keria o ratou taone nunui me o ratou whare nunui. Tera tetahi tangata no taua iwi, he mahi kaipuke tana mahi. I rere ki te moana ka mau i te tupuhi, ka whiua e te moana, ka ngaro atu. Koianei te mutunga o te korero i te pukapuka a Moromona. No muri nei ka tikina atu taua korero, ka honoa atu, i runga ano i nga poropititanga tawhito tenei na hoki, i u taua tangata i ngaro ra ki Hawaii, ki tetahi atu ranei o nga motu o te moana, ko ia te tupuna o nga Poronihana. Ko tona tikanga ra, i ahu mai nga tupuna o nga Poronihana i Amerika. He patai (1) Ko wai te ingoa o te tangata hanga kaipuke nei? (2) Ka tika ranei te kukume rawa atu o te korero o te pukapuka a Moromona? (3) Pehea te tawhiti o Amerika i Hawaii, i Tahiti? (4) Pehea te rere a te ia, me te pupuhi o te hau o te moana? Tenei ano tetahi korero hei tapiri atu mo tera i runga nei. Tera tetahi tohunga no Nowei (Norway) ko tona matauranga he whai haere i te tupunga mai o te tangata. Ki tona whakaaro i ahu mai nga tupuna o te Poronihana i te Motu ki te tonga o Amerika, ara i te takiwa ki Peru. E marama ana taua whakaatu mo etahi iwi i mua noa atu i noho i Amerika. He iwi matau, mahi ahuwhenua, hanga tikanga nunui hoki. Ekitea ana ona temepara, me ona taone i tenei ra tonu. He iwi ke nana i whakaeke mai tenei iwi, na ka patua, ka mate. Kotahi te rangatira i ora ko Kou-tiki tona ingoa i rere ki te moana. Ka maharatia ko ia, ana ko ratou te tupuna o nga Poronihana. Ko aua iwi i heke mai i te wa neke atu i te 1500 tau ki naianei. I te kaha o te whakapono o taua Pakeha ko Te Motu ki te tonga o Amerika te tupunga mai o te Poronihana, no reira ka hanga ratou ko ana hoa, i te waka rite tonu ki nga waka o nga iwi i heke mai nei ki te moana. He mea poro rakau tonu ka hereherea, no 28 Apenira 1947 i rere mai ai i Karoa (Callao) kei Peru, na te ia i pana haere mai, u rawa mai ki Tuamotu i te 7 Akuhata 1947. E 4,300 maero te tawhiti o te whiunga mai e te ia, e toru marama e rere ana i te moana. Ko te ki a aua Pakeha, ka kite ai te ao, na te ia nga tupuna o nga Poronihana i mau mai ki nga Moutere. Ko te kahanga o tenei korero a enei Pakeha, ki ta ratou whakamarama; ara: (1) Reo: E ahua rite ana te reo o nga iwi tawhito a Amerika ki to te Poronihana. (2) Tikanga: Kei te rite etahi o nga tikanga. (3) Tiki: Kei nga Poronihana tenei ingoa a kei Amerika hoki. (4) Hua o te whenua. Ko Peru te kainga tuturu o te Hue, o te Kumara. Ko te ingoa o te Kumara ki reira he Kumar. Ka waiho ai te korero o te Pukapuka Moromona, me te korero a te tohunga o Nowei kotahi tonu ano—ara i ahu ke mai nga tupuna o nga Poronihana i Amerika—i te Whitinga o te ra, kaore i te Uru, i te toonga o te ra. Ka taupatupatu enei whakamarama ki ta Te Rangihiroa. Ko te tino tikanga me whanui ta tatou wananga i enei korero. Me kimi nga waahi kahanga o tetahi takotoranga, me nga wahi kahanga o tetahi, ka mutu ka ata tatari ai. Kaua tatou e mea, ka mau tonu ahau ki taku ahakoa e kite iho ana ahau i te he, Heoi kei nga kahanga, kei nga ngoikoretanga ano hoki te titiro tika. Kua pau ra te whakaatu i nga kahanga o te korero mo te haere mai o nga Porohina i Amerika. Tenei nga kahanga o ta Te Rangihiroa, i ahu mai i Ahia, ki Inia, ki Inonihia, ki te moananuiakiwa. (1) Nga Korero tawhito a Nga Poronihana: Ko te tangi o te korero i ahu mai nga tupuna i te uru, i te toonga o te ra, a i heke ki te whitinga mai o te ra. Kei nga poroporoaki ka mihi ki te wairua e hoki ana whakateuru ki te hinganga o te ra. (2) Nga motu nohanga. Mehemea ka whaia haeretia mai i Malaya ka kitea nga ingoa Poronihana, nga huihuinga tangata e patata mai ana. (Kei tetahi ano o nga pukapuka nei—Kei nga Korero mo Hawaiki—ka whanui atu nga whakamarama.) Tetahi ano hoki, kei te noho tata tonu nga motu o te moana hei hoenga atu mo nga waka, kaore he motu e tawhiti rawa ana, i te timatanga atu, o ta ratou heke. No te tatanga atu ano ki Hawaii katahi ka kumea roa tia te moana. Haunga hoki te ara moana ki Hamoa, kaore e he te manawa kua tae atu ki te moutere, hei whakatatanga. (3) Te Reo. Kei te tino tata te Reo o Malaya, o Sumatra, o Java ki te Reo o nga Poronihana. (4) Te Kumara: He tika ko Peru te kainga tuturu o te Kumara. Engari e maharatia ana he mea mau mai na te waka, i rere atu ki Peru i Marquesas Island, ka muta ka

hoki mai ano. Ko te whakatonga tena o te Kumara me te Hue ki nga moutere. (5) He tika ra he maha tonu nga tikanga, me nga kupu, a Nga Poronihana e rite atu ana ki o Amerika—engari he ahuatanga tenei e kitea ana i nga iwi katoa o te ao. Heoi kaore i tika kia waiho ko aua wahi e tauriterite ra tena iwi ki tena iwi, hei meatanga he iwi kotahi ratou. Kao e rite aua ano nga tangata katoa, ahakoa no hea, i roto i etahi o a ratou tikanga. (6) Momo tangata. Mehemea ka whaia i runga i te momo tangata ka kitea, he momo ke Nga Poronihana, he momo ke nga iwi o Amerika. He Mongoraiti nga Inia o Amerika, he Iuropoiti ke nga Poronihana. (7) Nga Waka. Ko tetahi korero pai tonu hoki, kaore he waka o nga moutere o te moana e tika mo te hanga waka rere i te moana, engari a Amerika he rakau rarahi. Otira me titiro i te hanga o te waka o nga moutere. Herea ruatia ai te hanga o nga waka. Tetahi ahakoa ririki nga waka I tenei ra e taea ana te hoe ki waho i te moana, i te toa o te tangata i te matau hoki ki nga tohu o te rangi me o te moana.