NGA OPE MANUAO O NGA IWI NUNUI.

Pipiwharauroa, Issue 21, 1 November 1899, Page 3

NGA OPE MANUAO O NGA IWI NUNUI.

I. Ingarangi. Ko Ingarangi te mana nui o te moana, o nehera iho a e haere nei, na te toa ano o tona iw i, na te kaha kite hanga manuao, na te mea hoki he iwi noho moutere e ahu mai ana i te moana te oranga mona, ma te moana ano hoki te putanga atu mo ana taonga, ka kaha ia kite whakapuare i nga tini huarahi o te moana hei takanga mo ana kaipuke, mo nga tima, ko nga manuao hei tiaki kei tukinotia e nga taua a etahi atu iwi. Kite taka te mana o te moana he iwi ke, ka mate a Ingarangi me ana koroni katoa tae mai ki o tatou nei moutere. Koia au i whakaaro ake ai tera o tatou hoa Maori e hiahia kite korero iho i enei kupu, e whakaatu nei i te ahua o nga ope manuao o tawahi. He mea kohikohi mai enei kupu i roto i nga pukapuka a te pakeha i puta tata mai i te marama o Hune nei. He maha nga hapu me nga wehewehenga o tenei hanga o te manuao. Ko etahi i hangaia kia matotoru nga taha, hei arai mo te mata repo, kia taumaha nga pu, kia tino pakari nga wahi katoa; engari kaore i tino tere. Ko nga mea kaha enei kite riri, ko nga toa e tomo ana kite pipiritanga o te pakanga. Te ingoa kite pakeha he “Battleship” —me whakamaori he “ Toa.” E torn nga wehenga 0 enei, kei te ahua o nga tau o te hanganga ai, kei te nui o nga tana taumaha. Tetahi hapu nui o te manuao e huaina ana he “ Cruiser,” me whakamaori he “ Heteri ” ; kaore i tino matotoru nga taha, he mama tona hanganga, he mama nga pu, engari he tere ake i nga “ Toa.” Ko nga “ Heteri ” ki mua, ki muri, ki nga taha hoki o nga toa rere ai, hei kimi i te hoariri, hei kawe korero, hei arahi hoki 1 nga tima me nga kaipuke hari taonga, pahihi hoki, i nga wa whawhai. E toru ano hoki nga wehenga o tenei hapu manuao, kei te nui o nga tana taumaha, o nga pu repo hoki. Kei raro i enei he hapu ke, tona ingoa he “ Gunboathe manuao ririki rawa enei, he torutoru ona pu, he tere, ko tana tino rakau patu he topiro. Kei raro rawa iho ko nga manuao “ Topiro,” he mea ririki rawa iho i te “ Gunboat,” engari he tere atu e tae ana kite 30 kite 35 macro i te haora te tere. E rua nga wehenga o enei, ko nga mea hari topiro, ko nga mea whai manuao hari topiro. Na te Ingarihi enei, nga mea whai manuao hari topiro, i hangaia hei pakanga ki a te Wiwi manuao hari topiro: te ingoa he “Torpedo-

boat Destroyer.” Te ingoa o nga manuao han topiro he “ Torpedo-boat.” Ko te huihuitanga tenei o nga tino manuao a Te Ingarihi. I. Nga Toa. Ko te Wehenga Tuatahi; —

Hui katoa e 34 kua oti a e hangaia ana 0 tenei ahua. E rua nga mea hou kua whakahaua e te Paremete o Ingarangi Ida timataia i tenei tan. Wehenga Tuarua ; 1887 -93 11 Manuao[9s.o° haere atu 16 i al ™ ] kite 1 1940 atu ki iB-| _ He ropu kaha tenei e tutata tonu ana etahi ki nga mea ote wahanga tuatahi engari na te ahua ririki o etahi, na te mea kua tawhito haere i tukua iho ai ki tenei wehenga. Wehenga Tuatoru :— 1870 - 1882 12 Manuaol 8 3 2 ° taaa H ki ' ) te 11880 te 14^ He manuao tawhito rawa enei e puritia ana 1 Ingarangi tonu hei tiaki i nga awa o tera whenua. Ko etahi kua whakahoutia nga mihini me nga repo. Kia ngaro ra nga tino toa i te moana ka whai waahi ai enei ki nga pakanga nunui o tawahi. 11. Nga Heteri ( Cruisers. ) Wehenga Tuatahi:—

E rua nga mea no tenei tau i whakahautia ai ete Paremete kia hangaia. Hui katoa o tenei wehenga kua oti, kua timataia, kua whakahautia ranei, e 35.

E torn nga mea hou kua whakahautia e te Paremete. Hui katoa o tenei wehenga, e 63. Wehenga Tuatoru; — E 44 nga manuao o tenei wehenga, e 41 kua oti, e 3 e whakaotioti ana. Ko nga tana kei te 1600 ahu atu kite 3730: ko te tere i6f maero moana i te haora ahu atu kite 20 [ Ko tenei mea ko te maero moana (kite pakeha he “knot”) he roa atu i te maero o uta e matatau nei tatau: ara e 7 maero 0 uta ka rite ki nga maero e 6 o te moana ]. 111. “Gunboats.” E 34 nga manuao o tenei ahua. Ko nga tana kei te 525 ahu ake kite 1070. Ko te tere kei te iB-J maero ahu ake kite 20J. He manuao ririki rawa enei e kore e tino uru ki nga whawhai. IV. Manuao Topiro. a. Hari Topiro. E 95 o te karaihe tuatahi, timata ake i te 360 tana ahu ake kite 2690 : ko te tere kei te 17 maero ahu ake kite 23. E 72 o te karaihe tuarua, he ririki iho i o te karaihe tuatahi, he porori iho. Hui katoa 166. b. Whai Manuao Hari Topiro. Ko nga tima tere enei o te ao. No te tau 1893 ka timataia e Ingarangi te waihanga 1 tenei tu ahua manuao, hei whai hei tukituki

i nga manuao hari topiro. Ehara ite mea kaore o ratou na topiro, he pera hoki nga manuao katoa o te ao. No te tau 1898 ka oti e 42 o tenei ahua, te nunui e 250 tana ahu ake kite 300 te tere e macro moana ite haora.

No te tau 1896 ka whakahautia e te Paremete kia hangaia ano etahi manuao o tenei ahua, kia nunui ake, kia nui ake te tere, e 50 i whakahautia. Tekaumarima o enei kua oti rawa, e 20 e oti i tenei tau, hei tera tau te toenga oti ai. Ko te taumaha e 300 tana haere atu kite 360, Ko te tere e 30 e 31 macro moana i te haora. E rua nga mea hou no tenei tau i timataia ai te hanga, i kiia kia 35 macro moana ara e 41 macro tuturu te tere i te haora. Kei waho atu ano i enei etahi manuao o Ingarangi. E 23 nga manuao tiaki awa e tata ana kite 30 tau te kaumatua o etahi, kei Ingarangi kei Inia kei Awherika e tau ana enei. Ko etahi kei nga motu, he manuao ruuri i te moana, whakataki i nga toka, whakatatutu i te hohonu o te moana, me era atu tini mea e marama ai te rere a nga kaipuke me nga tima i te moana. Ko te huihuinga tenei o nga manuao o Ingarangi ; 1. Nga Toa e 29 ' 2. Nga Heteri e 142 3. Gunboats e 34 4. Topiro 1 Ko etahi o enei a. Hari Topiro 166 f kaore ano i oti. b. Whai „ 94 5. Tiaki Awa 23 6. Manuao Ruuri 24 ) 542 Tera atu ano etahi, he manuao mo nga awa o Awherika, e taea ana te wawahi mai i te taha moana ka tari kite tuawhenua : he manuao akoako i nga taitamariki, me era atu : tera pea e tae enei kite 60: ka hui katoa ai e 600. Engari e 260 o enei e tau mo nga pakanga nunui. Nga Tangata o Nga Manuao. Tera ano e taea te whakaatuatu te tokomaha o nga tangata o ia manuao, o ia manuao, engari ka taumaha hoki te panui nei, e kore e uru atu etahi korero. Hui katoa nga tangata o nga manuao o Ingarangi i whakaritea e Te Paremete mo tenei tau 101,812 : e uru ana ki

enei nga apiha e whakahaere ana i nga mahi o uta; kei waho atu nga tamariki e akona ana hei apiha, hei heramana, me nga tangata whai-penihana, te tokomaha e 8828 : ka hui katoa ai 10,640. Moni 1 Pootitia Mo Te Tau 1899-1900. Ko te whakatoputanga o te moni i pootitia e te Paremete o Ingarangi i te Maehe ka taha nei hei oranga mo ana ope manuao, mo nga pa, me era atu raruraru, e Ko te whakahaerenga o enei moni i penei:— 1. Hei utu mo nga Apiha ) , me nga heramana | ,&5> 2 4 2 >7 00 2. Utu Kai, Kakahu 3. Takuta, Rongoa £176,600 4. Kooti, Kura Whakaako £1 72,300 5. Hei hanga manuao, I hei whakahou hei utu I 17,000 i nga Kai-mahi j 6. Apiha, heramana e puritia ] ana i uta mo nga takiwa - whawhai ] 7. Hei hanga pu repo, ) f topiro, mata. j A >7 > OOO 8. Hei hanga whare, 1 r pa, paraki ) ;£7 2 5> 100 9. Nga raruraruraru oTe ) r r , Tari Whakahaere J 26l > 6o ° 10. Etahi atu raruraru 11. Penihana 12. Mo nga Manuao i Ahitereria £60,300 Hui katoa Te Wehewehenga o Nga Manuao Ki Nga Moana o Te Ao.

Hui katoa nga manuao o Ingarangi kei nga moana o te ao nei, 156, e tiaki ana, e pupuri ana i tona mana, e tautoko ana i te mana o ana ture. Ko te nuinga kei nga awa tonu o Ingarangi e tau ana, ma te pakanga ra ano e karanga kia whitiki enei, ka rere ai ano kite te wehi ki nga ngakau o nga mana nunui, e kino mai nei inaianei kite kakenga rawatanga o tona mana ki runga. Hei tetahi atu takiwa ka whakarapopoto ai i nga korero mo nga ope manuao a Te Wiwi, ko era kei raro tata iho ia te Ingarihi. Hei muri rawa ra whakariterite ai i te kaha o enei ope. Ka hiki atu ai nga whakamarama ki nga ope hoia o uta. A. T. Ngata

Tauihanga NgaTana. Te tere ai. iga Nga Tana. Te tere i te haora. 91-96 Hapu Royal Sov-) ereign e 8 nga man. J I + I 5° [ HI50 i7im. i7i m. 1892 Renown. 12350 18 „ 94-98 Hapu Majestic ) Renown. Hapu Majestic e 9 1 H900 12350 - I4900 i7i » 18 171 " 1897 Hapu Canopus ) e 6 kaore ano i tino oti ( 1 295 ° | "950 i8J „ i8J „ 1898 Hapu Formidable) Hapu Formidable e6 j J 50oo J 15000 18 „ 18 „ 1899 Hapu Duncan 1 Hapu Duncan e4 • 19 n [ 14000 • 19 f

Tana. Maero Moana ■ 886 - Weriense ] Warspite J oq Blake 1 "' Blenheim J 8400 9000 16 21 h 1890 j Edgar ] 1894 {eg manuao ] 0 Powerful "'* Terrible I 7350 ki 1 te 7700 [ 14200 e 4. *9i e 5, 20 22 1896 \ ki Diadem 11000 e 4, 20J e 4. 2of 1899 11000 12000 e4, 201 e 4. 2of 21

Hapu Cressy 1 1898. (kei te hangaia) I e 6 Manuao J 0 Hapu Drake } l8 99- e4 ! 1 12000 1 14100 21 23

Wehenga Tuarua :— — ooo Hapu Australia } e 7 manuao J 5600 5600 16 16 e 7 manuao J 1882 Hapu Arethusa ) 4050 ki 1 ki te i I? 4050 ki te !7 1887 e 8 Manuao i 1 4300 ) I9 [ kite 1893 Hapu Astraea 4360 J 19* 1893 Hapu Astraea 4360 1891 ki Hapu Apollo 10 i 3600 10 i 360010 i igf 10 1 igf 1897. e 21 ni 3400 11 i 3400 11 i 20 11 i 20 1894 Hapu Eclipse ki 5600 i9i 1898 e 9 1896 Hapu Arrogant e4, 5800 !4, 580O19 19 ki e 7 (kei te ki te 1899 hangaia) e 3, 5600 5600 20 20

I. Mediterranean. Nga Toa. Tiaki Awa .. ( Te Moana Nui.) 11 2 Heteri 11 Gunboats 6 Whai Topiro 6 36 II. English Channel. (T SL. (T e moana i waee moana i waenganui o Ingarangi me te whenua o te Wiwi) Nga Toa 8 Heteri 5 te whe: nua 0 te Wiwi) 8 5 13

III. Kei nga awa c • Ingarangi, he tiaki awa:— Nga Toa 10 Heteri 1 INGARANGI, HE TIAKI IO 4 H IV. Kei te takiwa 0 Haina. Nga Toa ... ... 3 3 Heteri ... ... IZ 11 Tima Ruuri ... Q 9 Topiro ... ... 6 6 ■z 9 V. Kei Hingapoa me te wa ki Inia. Heteri 4 Tima Ruuri 4 Topiro 2 Tiaki Awa .. 29 E TE WA KI INIA. 4 4 2 2 12 VI. Awherika, VII. Kei Kanata, Keepa Taone Amerika. Toa ... i Toa ... 1 Tiaki Awa 1 Tiaki Awa 1 Heteri ... 8 Heteri ... 7 Gunboat 4 Gunboats 6 Whai Topiro 1 x 4 VII. Kei Kanata, Amerika. Toa ... 1 Tiaki Awa 1 Heteri ... 7 Gunboats 6 Whai Topiro 1 16 16 VIII. Ahitereria, IX. Taha hauauru NlU TlRENI. 0 Kanata. Heteri 9 Heteri 4 Tiaki Awa 1 Gunboats 2 Gunboats 3 Whai Topiro 1 Topiro 2 IX. Taha hauauru 0 Kanata. Heteri 4 Gunboats 2 Whai Topiro 1 7 15 /