TE RETA A A. T. NGATA, M.A., LL.B.

Pipiwharauroa, Issue 21, 1 November 1899, Page 9

TE RETA A A. T. NGATA, M.A., LL.B.

PUKAPUKA. V. 3. Te Whakapono. Ko te takiwa o Ngatiporou, e topu ana ki raro i te ‘ Hahi Mihinare Na te Mihinare i whakau mai te Whakapono ki roto o Waiapu i mua tata atu o te Tiriti o Waitangi, ka manaakitia i reira e nga kaumatua o Ngatiporou hei taonga ma ratou, a tuku iho nei ki a ratou uri. Ka pakari te karakia, ka tupu, ka wehewehea te rohe o Ngatiporou e whitu nga pariha. Ka whakatakotoria he tahua moni hei whangai Minita. Ehara ite moni nui rawa, engari he pakatua i era ra. Kaore ano hoki te tangata i whiwhi moni i reira i nga mahi pakeha, i nga reti whenua; a e nui ana hei oranga mo nga minita i era ra. Kaore ano hoki i kakai ki nga kai pakeha, i mahorahora ranei te mau i nga kakahu pakeha. Otira i nga ra o muri nei i aro a Ngatiporou ki nga mahi ate Hahi. Ko te putanga oto ratou whakaaro ko nga whare-karakia, ko nga whare manuhiri e tu ana ki nga taha o nga whare-karakia. Ko nga whare tawhito kua tukitukia, ko etahi i pirau noa iho. Ote tau 1882 tae mai ki tenei tau ka 13 nga whare karakia kua ara kei runga, 16 nga whare manuhiri. Kei te tu putuputu tonu enei whare, taki-rua, taki-wha rawa ki roto kite pariha kotahi. Mehemea ma nga mahi pai e tutuki ai te tangata kite rangi, tera a Ngatiporou e tae katoa ki reira. He iti te kite whakahua mo enei whare kua oti nei me nga raruraru epa ana ki runga, — ara mo nga hui. He whare ataahua nga whare maori, he mea whakairo etahi, ko etahi i eke nga tikanga pakeha ki runga. E rua e toru ranei nga whare karakia e toe ana, e rua e toru hoki nga whare maori, ka tutuki enei mahi a Ngatiporou.

Otira kei te maliora tonu te whakapono, te karakia, ki runga kite takiwa nui takoto ai, kaore ano i tino hou iho ki raro. He tika ano kei te whakangavvari te wehi o te Atua i etahi mahi a te tangata i kore ai e puta ; kei te tupato te tangata 1 nga hara nunui, kei te wehingia nga Ratapu, kei te pehia nga raruraru whakapae, korero kino, puremu, tahae, patu tangata. He nui ena. Kia timata te hou iho o nga ako kite tinana tonu, kite wairua, oia tangata o ia tangata, e kitea ai etahi atu pai, he nui noa atu hoki kei te toe atu hei whainga atu. 4. Nga Kura. I toku itinga kotahi ano te kura o roto o Waiapu katoa ara ko te kura i Wai-o-matatini. No te paripari hoki kotahi ara ko te kura i Akuaku. He morehu enei no nga whawhai hauhau, na te kaha o nga kaiwhakahaere ote iwi kite pupuri i era ra i toe ai. He tini te tamariki o Ngatiporou i aua ra kaore rawa i uru ki nga kura. Ka kiia e o matou tipuna, kaore he taonga i tua atu i te kura, ka tawhaia e matau te whenua roa, te moana roa, ki Heretaunga, kite Kareti iTe Aute; Kei reira matau ka tipu ake nga kura i muri nei, ka tu he kura ki Tuparoa, ki Hiruharama, ki Tikitiki, ki Rangitukia, ki Te Kawakawa, ki Wharekahika. Na te Kawanatanga ake enei, e whakahaerea ana i raro i te mana o te minita mo nga kura. E rua nga kura a Te Poari kei te Tai-rawhiti, kotahi kei Waipiro, kotahi kei Te Awanui: ka hui katoa nga kura o tenei takiwa e iwa. Na Ngatiporou ano enei kura i tono, na ratou hoki i tuku he whenua hei tuunga whare. Kei te piki etahi kura kei te heke etahi. Ka piki etahi i te kaha o nga Kai-whakaako, o nga Komiti: ka heke etahi i te ngoikore o ratou Kai-wha-kaako, o nga Komiti hoki. Kei te kaha te iwi nui kite tautoko i nga kura, a kei te tono ano i tenei tau kia homai ano he kura. Ko nga tamariki e haere ana ki enei kura e tata ana kite 400: e pumau tonu ana tena ahua i nga tau e 4 kua taha nei. E kore rawa e ngaro a muri ake nei te hekenga o te tangata o tenei takiwa : me titiro tonu ki nga kura : ka heke te tokomaha o nga tamariki e haere ana ki nga kura, kei te heke haere hoki te iwi. Kua panuitia ki roto i Te Pipiwharauroa nga tamariki o tenei takiwa kua puta atu ki nga mahi nunui. Na te titiro pea ki era i hihiri ai a Ngatiporou kite manaaki ite kura kite hopu ite matauranga ote pakeha. Ko te kupu whakamutunga mo nga kura o tenei takiwa, ko te kupu a Te Kai-tirotiro o nga kura ( Hemi Te Popa) i tana ripoata ki te Paremete i te tau 1898.

“ Ko nga kuratonu o te Tai-rawhiti, i Wha- “ rekahika ki Tokomaru, kei mua o nga k _i a “ Maori o te Motu. Otira kei te tipu mai “ i etahi atu wahi he kura hei tauwhawhai- “ nga ki enei. E iwa nga kura o te Motu i “ neke ake i te 80 nga maka mo nga mahi “ katca. E rima o enei kura no te takiwa “ o Ngatiporou. Ka tata nga ra e tino kite ai a Ngatiporou i te ora i a ratou kura, e whai painga ai Ida ratou mo ratou i tatari roa ki nga hua o te matauranga pakeha. E kore e tino kitea inaianei, no te mea he purapura takoto rca te tamaiti i whiua kite kura. Kei te ata huri te tau, kei te haramai te ngahuru e hauhake ai koe. Ahakoa hoki pehea te hihiko o te ngakau tamariki kite hopu i te matauranga, ko te Atua kei te ata pupuri atu i te pahau, hei tirohanga atu ma te iwi ka hurunui, ka tau hei tohutohu. 5. Nga whakahaeve nunut a te Iwi. Ka oti ake ra nga whakamarama o etahi o nga whakahaere nunui o tenei takiwa, te whakapono, nga kura, nga whakapai whenua. Mo te taha ki nga ture no mua iho i taka tonu ai nga whakaaro, nga whiriwhiri, a Ngatiporou i nga roro tonu o ratau whare. Ko te patai tuatahi tonu a te ngakau mo nga ture hou e hangaia ana e te Paremata, e whakaaria mai ana ranei e nga matauranga o era atu wahi, “ E tau ana ranei enei ture ki nga whenua o Ngatiporou, i te ahua ano o te iwi, i te ahua hoki o nga take whenua, kaore ranei Kaore ano o konei matauranga i kokiri ture ki nga marae o waho hei whakahoha i era atu iwi. Ehara i te mea he kore no te matauranga, engari he whaiti no te matauranga ki roto tonu i enei rohe, wetiweti ana kite kawe atu ki waho ki nga iwi kua romiromi noa atu i nga pukapuka a te pakeha. Otira i takoto ano he kupu i o konei kaumatua, na ratau ano i kite a ratau na kupu ehara i te mea ako : (1) Kia man kite whenua (2) Kaua e araia nga tikanga pakeha, nga tikanga Kawanatanga, engari me ata titiro atu ka hopuhopu i nga mea e rite ana (3) Kaua e pakeke ki nga ture: kei te watea tonu nga huarahi whakahe i runga i te rangimarie (4) Na te piri-pono ki a te Kuini i ora ai a Ngatiporou : kia mau ki a te Kuini me ana tikanga. Tera atu etahi, nga tohutohu mo te ata noho mo te whakaaro rite, mo te ngawari o nga rangatira whakahaere. E ngawari ana te tangata i nga ra o mua, i te mea e ora ana nga Kai-whakahauhau, kite tautoko i nga mahi a te iwi. No te wa ka raruraru i nga whakawa whenua, ka noho wehewehe te tangata, ka whakatangata ke. Ma nga aitua tino nunui

ra"a, ma nga hui nunui, katahi ka kitekite etahi hapu, i etahi hapu. Ka kore nga huarahi whakahuihui tangata o mua, te karanga noa a te rangatira, te whakaaro maori noa ranei ki runga i nga whakataumahatanga o etahi hapu. Ehara i te mea i ngaro rawa engari i kupapa noa iho ena mahara, kaore he mea hei whakaohooho, hei whakaaraara.