TE RETA MAI A A. T. NGATA, M.A., LL.B.

Pipiwharauroa, Issue 19, 1 September 1899, Page 7

TE RETA MAI A A. T. NGATA, M.A., LL.B.

PUKAPUKA V. NgaTIPOROU. Ki nga Etita o Te Pipiwharauroa. Tena Korua, , , , . Aei wnakatau tenei mo ta korua tono kia whakaatuna 6 au te ahua ° tenei ° ° tatouTwi' ° Ngatenei°mahi a n n n ahl ' ° na W'• ° na take ° ra :he Pakafua hakTrinfri T" nel hokl tatau nei Id P ake ai, i nS mahi i 1 nga t koreK kaore 1 ata marama rawa ki nga mahi kua pukenga ki roto i enei rohe, ki nga whakaaro ranei Kiia kopuratia ki roto i nga ngakau o ona abhaere ' T?' akakoa * tomuri, tera ano e taea te numga te whakamarama, ko nga kupu pohehe tera ano e taea te whakatikatika a muri ake nei ? Kei tfnnn U^° a nga k °° a nga ka umatua mo o tatau X m ° nga raupatu, mo nga whakapapa, mo nga take whenua, me waiho ake era, ana kei roto kei nga pukapuka a Te Kooti Whenua Maori e takoto ana. mo- I , Co f8' a kPU ® hai ake nei he mea whakawhaiti Tawhiti Maunga W U1 ° Ngatirou 1 Potikirua ki 1. Nga Kainga mete Iwi. . „ ?. tata ana ki tetoru tekau nga pa me nga kainga e nohia nei e Ngatiporou i roto i tona rohe whaiti. tvo etahi hapu kei te noho topu i roto o ratou pa E manga hapu kei te marara, ko Te Aowera ki uta ake o W eponga, me nga hapu ote ngutuawa o Waiapu • tera te tauhou e mahara, kite tae ki enei waahi, kaore he tangata, kei ro rakau noa. kei ro tataramoa noa te tangata e tere ana. Kia ara ano he take e hui ai, ka kitea tona tmi o te tangata, ehara ano ia i to mua nui, e In nei nga kaumatua i maru tonu te whenua. Kaore ano i ata tauia nga tangata o nga pa nei; engari kite whakaaro ake e tutata ana kite 1800 nga tane, nga wahme, nga tamariki. He tokomaha tenei kite whakaarohia kaore i eke kite 50 maero te roa ote takutai i noho ai tenei mano tangata. Kei te tangihia nga tupapaku o Ngatiporou, kei te nanu te iwi mo te ngaro ote tangata; ahe tika ano. Kaore he waahi matatea o roto o Waiapu i ona ra; i putuputu tonu te tu a nga pa i te Pakihi atu ki Tokata, e taea ana te kuru atu he kohatu i tetahi pa ki tetahi. Kua ngaro te tangata, engari kei te ata haere a Ngatiporou ; kanui nga tamariki e tipu ake nei hei tiriwa mo nga matua; mehemea ka tutuki katoa kite kaumatuatanga e moe tane ai, e moe wahine ai, tera e mau te ora o tenei iwi, kei te hua hoki o te tamariki te ora. 2. Nga whenua me nga rawa. He nui te whenua e toe nei ki a Ngatiporou; mehemea he torutoru te tangata tera e rarawe. Tena koa, i aia nuitia te tini noa iho ki roto i nga whenua, nona hoki te ririki o nga poraka, no te whakariteritenga i nga paanga kaore e mohioatia he whenua. No mua ra nga hoko a Te Kawanatanga i te taha ki uta; no muri nei, timata mai i te tau 1893, ka ngau iho aua hoko kite hori tonu o nga pa, ki waho nei kite taha moana. Kite whakaaro ake e tata ana kite 30,000 eka' nga whenua kei te kawanatanga i naianei. a hei nga marama whakamutunga o tenei tau tukua ai e Te Poari o nga Whenua Karauna o tenei takiwa kite makete, Ida hokoa kia riihitia ranei i raro i nga ture whenua o te Koroni. Tera enei whenua e whaotia ete pakeha; otira kei te whakahaerea he tikanga e hoki mai etahi wahi kite Maori, hei nga torn tangata kore whenua o tenei takiwa etahi wahi, hei whenua whakatuputupu rawa ma ratou. Keite tuhia nga tono kite kawanatanga hei toro atu i enei hiahia.

O nga whenua e toe ana i naianei kite Maori, e torn nga ahua, (i) Ko nga wahi e reti ana kite pakeha. E rua nga reti nunui, ko Waipiro me nga whenua o uta atu, kua tae pea ona wuuru i te tan kite 2000 peere, ko Tuparoa me nga whenua o uta atu, kua tae ona wuuru kite 1000 me nga hawhe. Kei te whanau a Te Wiremu enei whenua e reti ana, a ko te oranga tenei o Ngatiporou i roto i enei tau 15, ko nga mahi o nga whenua, ko te tua i nga ngahere i te makariri me te koanga, ko te whakaara taiapa, ko te kutikuti hipi i te raumati, ko te rui karaihe me etahi mahi o te hipi i te ngahuru. (ii) Ko nga whenua Karaati kei te Maori ano e mau ana. He maha enei whenua engari ehara i te whenua nunui; ko Akuaku pea te whenua nui rawa, e tata ana kite 5000 eka. Kei te whakapaia enei whenua, ko te maori ano kite mahi, he mea nama mai he moni i nga pakeha mo nga raruraru, ko nga hua o nga hipi hei whakaea i nga nama. Ko etahi o nga whenua kua mama, a kua puta he painga kite iwi kainga, i nga moni e whakapaua ana ki nga mahi whakapai i te whenua, me nga moni e wawahia ana e nga komiti i runga i te tikanga moni reti ki nga tangata 0 roto i nga Karaati. Ko etahi kei te taumaha ano he mea kaore ano i roa e mahia ana; otira i te mea kua ngawari mai nga huarahi moni i nga pakeha o Turanga a o Akarana, a kua marama hoki nga ahua o te mahi whenua i nga pakeha o tenei takiwa, tera e hohoro te mama o nga nama katoa. Heoi he take mate kei nga whakararuraru ano a etahi o nga tangata o roto o nga whenua nei; kua haere he tono wawahi ma etahi. Ehara rawa i te whenua e rite ana mo te wawahi, 1 ona pakupaku ano. Otira e kore e taea te peehi te amuamu, te whakapae noa a te tangata; e kore e marama ki nga kai whakararuraru e tutata tonu ana te mate ina wawahia nga whenua ririki i uru nui te tangata ki roto, i nga moni kooti, i nga moni ruuri, i nga tono whakawa tuarua, i nga ngakau mamae. Mehemea hoki nga tangata matua ka makere ki rare o nga whakahaere e puta ai he painga kite katoa, a ka tutu, e kore e taea e nga tangata kuare te whakaaro te taenga atu ina whakaomaomatia nga tikanga, nga ture, nga whakahaere. (iii) Ko nga whenua papatupu, ■ Ko te nuinga o enei kua oti te ruuri, engari kei te tatari tonu a Ngatiporou kite kooti. Tenei te kupu kei te takoto kia hohoro te kooti i nga papatupu ataahuae whakaarotia iho nei tera ano e taea e te Maori te whakapai, kei rokohanga e nga ture taikaha a te pakeha. Ko tetahi wahi i puta ai tena kupu kei te mahi a Ngatiporou e whakatupu rawa ana ki runga i nga whenua papatupu ; ka tupu he raruraru he tino pakeke rawa te whakangawaritanga. Tetahi, mehemea e watea ana mai he huarahi moni i Te Kawanatanga hei whakapai mo nga whenua Maori, e kore e puare ki nga whenua papatupu kaore nei i mohiotia no wai, no wai; ko wai hoki hei tuhi i nga pukapuka e whai mana ai ? 3. Nga teihana hipi. Tera e mahara mai te whenua kei te rawaka nga hipi a Ngatiporou, e haere nei nga rongo ki era atu wahi o te motu. Ehara nei; otira he pakatua, i patata atu ano kite 45,000 ina huihuia. Ko a te Maori ake enei. Kaore he tangata i kore hipi, i kore paanga ranei ki runga i etahi hipi, i nga mahi ranei o nga hipi, Na ko nga whenua e taka ana nga kuri nei i runga e rima tekau pea, whenua karaati, whenua papatupu. Kei te turakina te manuka, kei te tumataia kite ahi te rauaruhe, kei te toro nga taiapa waea roherohe, wehewehe; a kei kona te whakapaunga o nga moni a Ngatiporou, i rarawe ai nga taitamariki, me nga tu kaumatua ano i etahi hereni. Ehara enei i te kupu whakaparahako ki nga mahi a- to tatou iwi; ko nga mahi enei e tumanako nei o tatou ngakau hei mahi

ma te iwi Maori; a e kaha ana tenei au, to korua hoa kite whakatikatika i nga mahi, kite whakamarama i nga tikanga mo nga toru hipi i whai paanga atu ai oku matua, tuakana hoki. Me kore e puta pai hei titiro tonu ma nga tangata oto matou takiwa. Ko tenei ia hei miharotanga, ko te putanga o te pai ki a Ngatiporou i roto i te kino, i nga whakariroitanga ketanga a nga ture, i nga honeatanga mai i nga hoko, i nga pohehetanga, i nga whakararuraru a nga tangata whakararuraru. Na nga ture i whakaae kia noho huihui te tokomaha i roto i nga karaati, a i tuku te mana mo tona hea ki ia tangata. ki ia tangata. Na nga ture ano nga moni i whakaeke ki runga i nga whenua peehi ai. Na nga hoko i whakatupu kino nga whanaunga o roto i te hapu kotahi, na reira i taki mai etahi mate i te wehewehe a te Kawanatanga i ona panga ; Ka mahi nui nga tangata e mea ana kia puta he painga kite iwi kite whakatopu i nga mana ote katoa ki raro i nga komiti hei tinana mo te iwi kia mama ai nga whakahaere. Ko nga hapu i whakaaro kotahi kei te pai; ko etahi, kei te kume noa, kei te kume noa, ako te aitua he tutukitanga apopo. Kanui te wehi o te ngakau kei kohuru ano a Ngatiporou i a ia, kei kawea e nga mahi puhaehae ka tukitukia nga whenua. Heoi me titiro tonu. 0 Mehemea ka takoto pai mo nga tau e toru e wha ka mohio iho au ka ora tenei iwi. Na to korua hoa, Apirana T. Ngata.