TE RETA M I A APIRANA NGATA, M.A., L.L.B.

Pipiwharauroa, Issue 16, 1 June 1899, Page 2

TE RETA M I A APIRANA NGATA, M.A., L.L.B.

PtJKAPUKA 11. Ki nga Etita o Te Pipiwharauroa. Tena Korua, He' roa rawa tenei te takiwa o muri iho i

taku pukapuka tuatahi kia korua, i te nui rawa ano o nga raruraru te taea te whakaaro atu he kupu mo ta tatou nupepa. I oti i au te whakamarama atu i taku pukapuka tuatahi taku whakatakotoranga i nga kaupapa o nga tikanga ki Torere me Te Pahou. Na reira i tangatanga ai taku haere, me taku korero i roto i a Ngatiawa puta noa ona rohe ahakoa he iwi tauhou rawa tera ki au. Timata atu ite Hatarei te Ito Aperira ki te Eatapu te 9 o Aperirae iwa oku ra i h>ere aiiroto ia Ngatiawa, kauwhau ai, whakamarama ai i nga tikanga a Te Kotahitanga oTe Aute, whakaatuatu ai i ana wawata mo te ahua oto tatou iwi Maori. I Te Whare o Toroa (Whakatane) ano ka kitea atu te waingohia o toku tira, Ka whakaae mai a Te Hurinui Apanui, te tangata o tera iwi o Ngati?wa, kia pokaia te tuarongo o Wairaka whare, a kia pehia tenei kai a te waipiro i runga i nga hui katoa etuld Te Whare o Toroa. I kite au i nga pa katoa o tenei iwi e mau nei te rarangi o nga kainga, nga ingoa hapu, me nga whare nunui: — Te whare o N’Hokopu Wairaka Toroa Te Pahou N’Pukeko me { Awanuiarangi N’Eangataua ( Eangataua Poroporo „ f Pukeko { Tamatearehe Paerauta ~ Otamakaokao ~ Pupuaruhe Te Patuwai He whare kei te hangaia. Piripai N’Wharepaia Toroa Otamauru Tel Ngai Taiwha- Taiwhakaea Putere ) kaea K °He£angi } Te >a^l W oto Okuataupare a | Te Tawera , Tuwharetoa Ko nga hapu ake enei me nga whare nunui o Ngatiawa, nga wehewehenga o Matatua etu nei ona pou e toru, ko Te Koohi kei Whakatane, ko Putauaki kei runga o Matahina e titiro ana ki nga hau a wha, ko whakapaukorero kei runga o Matata. Ka takoto a waenganui he mania, e wha nga awa nana i tapahi ko Whakatane ki tenei taha, ko Tarawera me Rangitaiki kite hauauru, ko Orini kite taha moana. He iwi mate a Ngatiawa i nga whiunga a te ture ; a i tangi toku ngakau mo ratou i tino whaka mamae rawatia e Te Kawanatanga mo nga hara o mua i mahia i runga i te pohehe, i nga whakawainga a nga matauranga o etabi

atu whenua. Te kaati ite ture ko te whiu i nga tinana ote hunga i hara, a i tetahi wahi iti ote whenua. Kahore i tirotirohia, i whiriwhiria ete tnre, engari i utaina atu te hara o etahi ki runga ite katoa, murua ana nga whenua katoa, a riro ana na Te Kawanatanga i whakahoki mat etahi wahi ririki nei; a kaore i hold pai mai. Kotahi te wiki i whakaatuatu ai nga rangatira o taua iwi i o ratou mate whenua ki au, i nga raruraru i tupu ake i roto iTe Kooti whenua Maori, Kei Waenganui ia ratou e whakanoho kino ana ite tangata, e wehewehe ana i nga tangata rangatira o te whare kotahi, i nga whanau me nga hapu o te iwi kotahi. Ko enei mate katoa i ata tuhia eau hei whakamahara mo tetahi takiwa e watea ai au kite tuku i etahi kupu Ida ratou me nga huarahi e kitea e au. E toru nga take aTe Kotahitanga oTe Aute i whakahaerea eau ki roto i tenei takiwa: — 1. Ko nga whare"' puni me nga whare nunui huinga tangata. Me pokapoka nga tuarongo. E toru nga whare o Ngatiawa i whakaaetia mai e nga Kaumatna kia pokaia, —ko Wairaka iTe Whare o Toroa, Ko Pukeko i Te Poroporo, Ko Tuwharetoa i Oniao. E rua nga whare hou e hangaia ana kua whakaaetia Ida pokaia No Pieki Eewiri ara no Te Patuwai kei Pupuaruhe, no Ngati Eangitihi kei Matata. 2. Ko te waipiro kia tino whakakorea i roto i nga hui maori katoa, i runga ano hoki nga marae huinga tangata. I whakaaetia tenei take e nga rangatira katoa. Kaore te Kotahitanga i te ki i naianei kia whakakorea nga hui Maori, Engari kia ata whakahaerea aua moni, Kei nui rawa nga taonga me nga kai e pau, kei raruraru nga take korero o nga hui, kei whakawherutia noatia iho e te waipiro. 8. Ko nga wahine kia kaha ki te whakaepaepa, a ki te whakatuputupui nga tinana o a ratou tamariki, notemea ko enei nga taonga o te iwi Maori e tupu ake ana hei tiriwa mo o ratou matua kua tu tatahi rawa nei i nga mate tinana e huna nei i te tangata. Ko nga take e , rua tuatahi he mea ata kowhiri naku i roto i nga tini take a Te Kotahitanga, E ahu atu ana hoki kei te whakatupuranga o te iwi Maori e whakangaro ana, bo nga mea ano e mama ana hei whiriwhiringa ma nga kaumatua, i te mea e

mana ana ano o ratou reo, e matotoru tonu ana nga tikanga Maori, E hara hoki taku haere ote tuatahi nei ite haere ki te tohatoha noa i nga kupu me nga tikanga hei whakamaeneene noa i te taringa o te tangata ki nga kupu ahuareka, engari he haere he titiro i te ahua. o te noho a ia iwi a ia iwi, he uiui i o ratou mate hei tirotiro ma toku komiti i Te Aute, a he ata whakamatatau i a ratou ki nga tikanga hou, ehara nei i o tatou tupuna mai, Engari i huaranga ake i roto i nga ra o te hemanaw.i, i raro i te rau 0 te patu, o te patu a te ture, a nga tikanga pakeha me te ahua ote noho tahi a nga iwi e rua i runga i nga motu nei. Me mutu i konei nga kupu nei. Otira me apiti atu tenei : i ui a N’Awa ki au kia whakamaramatia te huarahi kite matauranga a i ata korero au i tenei ki nga hapu katoa. Kotahi ano te tatau e tomo atu ai te nuinga o nga tiitamariki o te iwi Maori ki nga kareti nunui o te motu ko Te Aute anake. Kei nga kareti nunui nga matauranga huhua, ma te taugata e ata whirivvhiri 1 reira ma i hiahia ai kia whaia eia ki tona tutukitanga. I runga i enei korero ka tukua mai e Te Hurinui Apanui, ratou ko » erito Hetaraka ma tetahi tamaiti o Ngatiawa kia haere i au ki Te Aute, maku e titiro tona ahua. Kua whakaaetia ia kia uruki Te Aute ahakoa ite ki te kura, a hei te marama o Hurae nei ia tae ai ki reira. Heoi nei mo tenei wa Kei te manaaki Te Alua ia tatou i homai aienei hua tuutahi mo ta tatou mahi, mo oku mauiuitanga, ehara nei i au engari no korua no o tatou hoa, no o tatou kam uatua i Te Aute. Na to korua hoa na, Apirana T. No ata, Te Rau, Gisborne, 2o Hune, 1899.