Kimihia te Kupuhuna

Muka, Volume 17, Issue 3, 1 June 2005, Page 3

Kimihia te Kupuhuna

nā Quinton Hita, nō Ng ā Puhi.

He aha a Kupuhuna? He whakaaturanga wero hinengaro, ko te reo and te kaupapa, mo Whakaata Maori. Na Te Taura Whiri i te Reo Maori i tautoko a-putea.

Ko te mahi o tenei takaro, he kimi i te KUPUHUNA. Otira, tokorua nga kaitakaro. Ka mutu, he hoa awhina ano to tena, to tena o raua. E toru, e wha ranei nga whiringa. Kotahi te KUPUHUNA kei ia whiringa hei kimihanga ma nga kaitakaro. Ko te kaitakaro tuatahi ka mau i a ia te KUPUHUNA, ka riro i a ia tera whiringa. Engari, e kore te kaitakaro e whakaaetia kia kimi i te KUPUHUNA, kia matua mau ra ano i a ia tetahi o nga kupu e rima e hangai ana ki taua KUPUHUNA.

Anei he tauira;

Tena pea, ko ‘Kirihimete’ te KUPUHUNA.

Ko nga kupu e rima e hangai ana ki tenei KUPUHUNA, ko--1) whanau 2) rakau 3) tumere 4) takoha 5) rua tekau ma rima

Ka timata kite kupu tuatahi, ‘whanau’. E mohio ana nga hoa awhina, he aha taua kupu. Ko te mahi a te hoa awhina, he whakapuaki kupu (e ktia ana he tuwhiri ara, he kuru) kotahi noa nei, ki tona kaitakaro hei awhina ia ia kite rapu ite kupu ‘whanau’ nei. Ka hurihuri te tuku tuwhiri a tena hoa awhina, a tena; e wha nga huringa. Ki te kore te

kupu ‘whanau’ e mau i tetahi o nga kaitakaro, ka huraina noatia te kupu, katahi ka neke kite kupu tuarua, ‘rakau.’

Ki te mau te kupu ‘whanau’ i a wai ranei o nga kaitakaro, ka ahei ia te kimi i te KUPUHUNA. Kia mau i a ia ko te KUPUHUNA, ko ia te toa o tera whiringa.

Ka penei pea.

Ko te hoa awhina o Kaitakaro 1, ka mea atu ia ki tana kaitakaro, ‘tamariki.’

Ka rapurapu a Kaitakaro 1, ka whakautua, ‘kohanga.’

Kei te he.

Ka huri ki a Kaitakaro 2. Ka mea atu te hoa awhina o Kaitakaro 2, ‘pepi’. Ka whakautu a Kaitakaro 2, ‘kohungahunga.’ Kahore. Ka hoki ano ki a Kaitakaro 1. Ka mea atu tana hoa, ‘matua.’ Ka whakautu a Kaitakaro 1, ‘whanau.’ Kua tika. Ka ahei ia inaianei te kimi i te KUPUHUNA. Ka whakapae ia, ‘iwi?’ Kei te he, ko ‘Kirihimete’ ke te KUPUHUNA.

Ka neke kite kupu tuarua, ‘rakau.’

Ka kite koe, ko te tini atu o nga kupu ka mau, ko te mama atu te kimi i te KUPUHUNA.

Ki te kore e mau i te kaitakaro te kupu ‘whanau’ i runga i te tawhiri a tona hoa awhina, ka waiho taua tawhiri hei awhina i tera o nga kaitakaro.

He kotahi rau taara te paraihe o te whiringa tuatahi. He pera ano te whiringa tuarua. I te whiringa tuatoru, he rua rau taara ke. Ko te kaitakaro tuatahi ka eke tana putea kite toru rau, ko ia te toa. Mena e rite ana nga moni a tena, a tena i te mutunga o te whiringa tuatoru, ka tu he whiringa tuawha. Ko te toa, ka uru kite wa pataitai. Tekau ma rua nga kupu hei kimihanga mana i roto i te ono tekau hekona, e rima tekau taara mo ia kupu ka mau i a ia. Otira, e wha tekau ma waru nga whakaaturanga. Kua oti te wehewehe, he whiringa ano, he whiringa ano. Ko nga toa o tetahi whiringa, ka uru he whiringa ano, a, tae noa kite whiringa toa. Ka mutu, kia tae atu ki nga whiringa whakamutunga, kua rahi haere nga moni! Ko Te Ori Paki te kaikorero. Ko Quinton Hita te kaiwhakahaere. Kia ora to tatou reo Maori.