Kei te Manukura

Muka, Volume 17, Issue 2, 1 April 2005, Page 6

Kei te Manukura

nā Hōhepa MacDougall, nō Ngai Tuhoe

No te marama o Hui-tanguru 2005, ka whakawhiwhia aTe Kapunga Dewes o Ngati Porou kite Tohu Kairangi (Ph.D) e te Whare Wananga o Te Upoko o te Ika a Maui. E whai ake nei te mihi whakanui ki a ia.

He wa whakahirahira mo te Maori nga panonitanga torangapu i pa ki Aotearoa i nga tau 1970. I puta te riri a nga iwi i te hikoi mo te whenua i te tau 1975, a, na tenei, i whakatika ai te Maori kite whawhai, a, i poua ai te Taraipiunara o Waitangi mete aha, i tu ai nga whakahaere nunui, pera i Te Taura Whiri i te Reo Maori, hei rauhi, hei whakatipu, hei whakapakari ano i te reo Maori. He tangata whakatairanga matauranga, he tangata whawhai mo nga tikanga a-iwi a Te Kapunga Matemoana Dewes - e mohiotia nei ko Koro Dewes. Mai i tana mahi tuatahi hei kaiwhakaako i Tikitiki,

i Te Tai Rawhiti, he kawenga nui to Koro ki roto i nga mahi whakaora i te reo Maori me ona tikanga. I nga tau tuatahi o nga tau 1960 he kaiwhakaako reo Maori a ia i te Whare Wananga o Tamaki-makau-rau a, ka whakaako reo Maori a ia ki Te Moananui-a-Toi, ki Rotorua, ki Taupo, kite Tai Rawhiti ano hoki. I te tau 1966, i kopoua a ia hei pukenga reo Maori i te Whare Wananga o Wikitoria, haunga rate noho a te Tari Maori ki raro i te mana whakahaere o te Tari Matauranga Tikanga Tangata. Na tona ngakau nui me tona kaki maro kite taunaki i te reo Maori mete ahuatanga o to te

reo Maori mana ake i roto i te whare wananga, i taea e ia te kauneke i nga whakaakoranga i roto i te Tari Maori kite Taumata Tuarua ite tau 1966 a, kite Taumata Tuatoru ite tau 1971.

I a ia i te Whare Wananga o Wikitoria, ka tohetohea e ia nga whakaaro o taua wa, ara, kaore he kiko hohonu o te reo Maori a, no muri mai ka kiia ra e ia he tirohanga ‘whakaparahako ahurea’ tera. Kaha tonu tana rapu me tana akiaki i te tokomaha tangata rongonui, tangata matanga hei toko ake i tana puranga o nga mahi whaikorero me nga waiata i whakamahia e ia

hei rauemi whakaako. Akuanei ka penapenahia enei taonga ki roto i te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull. Nana ano i whakakao, i whakatikatika, i whakamaori, i whakakaupapa hoki nga waiata moteatea o tona iwi, o Ngati Porou. I hangai ta Koro tuhinga whakapae mo te Tohu Paerua (MA) ki nga waiata a Henare Waitoa, ara, ko ana titonga mai i nga tau 1930 tae atu ki nga tau 1950, a, i hopukina, i tataria, katahi ka tapaehia e Koro ki roto i te reo Maori anake i te tau 1972. Ko Koro Dewes te tangata tuatahi kite whakatakoto tuhinga whakapae mete kore reo Ingarihi i te taha. He whanui tona pumau kite whakaora o te reo i tua atu o ana mahi whakaako i te whare wananga.

He kaiwhakaako whakaawe a ia, i noho hangai ai kite kaupapa kia korerohia te reo Maori i nga wa katoa He kaitaunaki tohe a Koro Dewes mo Te Reo Maori Society, na ratou nei i puta atu te Petihana Reo Maori i tapaea ai kite aroaro ote Whare Paremata i te tau 1972. Ka whai wahi te petihana nei, (e inoi atu ana kia whakaakona te reo Maori ki nga kura katoa o te motu) ki nga porotehe torangapu o nga tau 1970 a, ko te whainga nui ko te whakapiki ake i te mana o te reo me te whakatutu ropu e pumau ana ki tona whakaara, whakaora hoki. I tua atu o ana whainga matauranga, he tangata whai pumanawa a Koro Dewes mo te purei whutuporo a, i nga tau 1950, purei ai ia mo te Tai Rawhiti kite tima o

Ahitereiria me Awherika kite Tonga, a, i purei ano ia mo te tima Auckland Ranfurly Shield i nga tau tomua o nga tau 1960. I te tau 1976 i wehe atu ai a Koro Dewes i Wikitoria, ka hoki kite mahi i runga i te pamu o te whanau i te Tai Rawhiti. Kei te whakapau kaha tonu aia kite tautoko i nga mahi whakaako, whakaora hoki i te reo me nga tikanga Maori, huri noa. E kitea tonuhia ana tona matauranga, tona kaha ki roto i ana akonga tawhito e pupuri nei i nga turanga matua i roto i nga tari kawanatanga me nga ropu hapori a, e kaha nei ratou ki te whakapiki i te whakamahia me te korerohia o te reo Maori ki roto o Aotearoa nei.