Eruera Mānuera

Muka, Volume 14, Issue 3, 1 March 2002, Page 6

Eruera Mānuera

N ā Patu Hohepa, Toihau oTe Taura Whiri ite Reo M ā ori (Ng ā Puhi, Ng ā ti Wai, Te Atiawa)

"Ko Oruataupare toku piringa i roto o Ngati Awa, ko Eruera Manuera toku ariki". Me pehea ra e marama ai?

Ko taku taenga tuatahi mai i te tau 1955, ka tutaki au ki a Eruera, - e ono tekau tona tawhito, e 18 toku. Na Hoani Waititi matou nga tauira o Te Whare Wananga o Tamaki-makau-rau i mau mai. Moe ana i konei, a, ka hikoi ki Te Tai Rawhiti.

Ka tae mai and matou ko Hirini Moko Mead i mua i tona haerenga ki Amerika. I te matenga o Hoani Waititi, ka tae mai ano; ka pera ano hoki mo Amiria Stirling me Dick Stirling.

Waiho ra ki tahaki nga tutakitanga tini ki Waitangi. Ka mahara kua tino koroua nei a Eruera i te tau 1987, i te haerenga mai o matou - a Paki Harrison te tohunga whakairo, a Merimeri Penfold, mete tira oTe Whare Wananga o Tamaki-makau-rau, kite titiro ki tenei whare whakairo ki a Oruataupare. Kua tino koroheke ra a Eruera, kua 92 ona tau. Koia ra taku korero mutunga ki a ia.

Na tenei haerenga, ka hanga te whare whakairo o Te Whare Wananga o Tamaki-makau-rau, a Tane-nui-a-rangi, kia orite te ahua ki a Oruataupare. Ano ra, hei whakatinana i te waiata moteatea a Te Homai, 'Me kawe ra hau hai te pou whakairo Oruataupare te whare o Hatua.'

I tawahi ke ahau i 1990, i tona rironga atu ki Te Reinga. E rua tau i muri mai ka hoki mai ki Oruataupare, ki Te Teko, mo te wa poto nei. Ka hoki nga mahara.

E Te Onehou, e te whanau, hapu, iwi o Eruera, na tenei pukapuka ka mohio pahi ahau i ana mahi whakahirahira, i tona tu i waenga iwi, i tona mana, me ona wawata. Ko te nuinga nei i oti.

Me pehea rate whakarapopoto i

tenei whakairo a-tuhi? Moumou noa iho nga kupu e whakahuatia ana - he pukapuka pai, hohonu, whai mana, rereke. Ehara i te pukapuka noa iho; he whakairo ke, na tana kotiro i hanga mo tana matua. Na te manawapa, na te pumau o te aroha i tatahia ai tenei.

Ehara tenei i te momo pukapuka e taea te horomi i te kai tuatahi. Me hoki ano, me hoki ano, na te mea he tini ona pukenga.

• Mehemea ka hiahia koe kite rapu i te ahua o te rangatira, kimihia i roto i enei wharangi. "Ko te iwi te rangatira o nga rangatira"; "ko te mea nui he tangata"; ko te mahi ataahua, ko ona hua ka tau kite

iwi.” Ana etahi o nga akoranga ka kitea. • Mehemea ko to pirangi, he tauira hei ako i a koe i te taura e here ana i tetahi kite whanau, kite iwi, kite hahi, kite marae, kite whenua mete moana - kahore he pukapuka i tua atu. • Mehemea ko to wawata, he whai i te matauranga, me nga tikanga, me nga kaupapa a-kawa o Ngati Awa, koinei tetahi pukapuka hei whakamarama. • Mehemea ka pirangi koe ki etahi ' o nga rarangi rangatira o Ngati Awa, nga tane me nga wahine rongonui i o ratou wa, kei roto i tenei pukapuka. • Mehemea ka hiahia koe kite

wetewete i te reo o Ngati Awa, me ona kupu e whakamahia ana inaianei, a, i mua, koia nei te pukapuka hei tauira. • Mehemea ka tau mai te whakaaro kite ata hanga kaupapa takaro, hoki, tenihi, hutuporo, kanikani, kei konei. Tirohia nga mahi akiaki a Eruera. Ahatia enei. Ko te mea hei whakamiharo maku, hei whakahihi ma tatou katoa, ko te ataahua o te reo Maori. E tika ana kia whakamahia tenei pukapuka i roto i nga kura kaupapa, i nga whare wananga, i nga kura wananga reo, i nga huihuinga mo te reo Maori.

Ahakoa toku nei mohiotanga, he

kupu tauhou, he rerenga korero tauhou ranei ka peke mai i nga wharangi, hei whakaoho i au kite rapu whakamaramatanga.

Ahakoa i kimi, kahore nei he he i kitea. Ka mihi ra ki nga Etita me nga kaita. Ka mahara ahau ki tetahi kauwhau a tetahi a oku tohunga ako i Amerika. Hei tana, “I roto i te ao hurihuri nei, ka tutaki, ka korerotia nga reo rereke Ko te reo kahore nei ona pukapuka hei korero, hei panui, hei titiro a-

kanohi, koia te reo ka mimiti haere”. Ka hoki kite pepeha a Timoti, “korerotia te reo i nga wa katoa, i nga wahi katoa!” Tapiritia atu ta Patu, “Tuhia, panuitia, i roto i te reo!”

I te paunga o te ra, me takoto te totara ki hea? Me hoki ki tona kaitiaki, ki a koe e Te Onehou. Nou te moemoea, nau i kohikohi, nau i tarai, i whakairo ia rarangi korero. Nou te werawera me nga roimata. He wa, ka koa te manawa, he wa i pa te mamae mete ngoikore. Kua oti. Nau te mahi, no te iwi te mana. Ka mihi atu, ka maioha atu, ka tukuna atu nga whakawhetai.

Ko nga mihi whakamutunga ki Te Toi Maori o Aotearoa, ki Nga Kaita o Huia, kite Ropu Kaitiaki Matauranga Maharatanga mo Eruera Manuera, Tukuna ra tenei pukapuka kia rere arorangi i te ao whanui - Tihei mauri ora!