Te Tāūnga Tohu i te Matatau ki te Reo Māori

Muka, Volume 12, Issue 3, 1 December 1999, Page 5 (Supplement)

Te Tāūnga Tohu ite Matatau kite Reo Māori

He Whakamarama

E noho mai ana Te Taunga Tohu i teMatatau ki teßeo Maori i raro i te maru o Te Taura Whiri i te Reo Maori i runga i te whakahau a te Wahanga 15 o te Ture Reo Maori 1987. Na konei i ahei ai Te Taura Whiri kite whakawhiwhi tiwhikete kite hunga ka puta i ana whakamatautau whakamaori korero.

He Korero Whanui

I enei ra kei te nui ke atu nga tono whakamaoritanga a nga momo whakahaere katoa, mete aha, ko nga momo korero katoa e tonoa ana kia whakamaoritia atu. Mai i nga korero kai paraoa noa iho nei, nga korero ngahau, tae atu ki nga korero a nga matanga o nga ao penei i te ao hauora, i te ao matauranga, ite ao toko ite ora, iteao ote ture mete ao kawanatanga. I runga i tenei tuahua, kua whakaaro Te Taura Whiri kua eke ke pea kite wa e tipakopakoa haerehia he maramara korero i enei tumomo ao katoa ka whakauru atu ki ana whakamatautau, kia rite ai nga whakamatautau ki nga tono whakamaoritanga mai a waho.

Ara ano tetahi ahuatanga kua kore e taea te kaupare atu i te ao o te kai whakamaori, ko tera e pa ana ki nga ture whanui. E pai tonu anate whakatupato ate kai whakamaori i a ia, ite mea, kua eke kite wa e taea ai te tangata te hamene kite kore e rite te totika mete pai o tana i whakamaori ai ki tera i ki ai ia ka taea e ia. Ki te ki taurangi te kamura ka taea e ia te hanga whare i runga i te totika me te pai, me u a ia ki tana ka tika. Ki te kore hoki, kua taea ia te hari kite ture. Kua kore ke e rereke ake te ahua kite kai whakamaori. Mehemea e utua ana te tangata kite whakamaori korero, kia totika ano te mahi i te mahi, kia kore ai tana i mahi ai e hoki mai ki runga i a ia.

Ahakoa ano tena ahua, ehara tenei i te take e wehi ai te tangata kite whakauru mai kite ao ote kai whakamaori. Kaore e rereke ake ngahuarahi ki tenei ao mahi i etahi atu ao mahi, ara, kia roa e whakangungua ana, kia roa e ako ana, kia roa e whakamatau ana, a, taihoa kua noho mai

nga pumanawa totika, kua mama te mahi i te mahi. Koinei ta Te Taura Whiri e whai nei, mete tumanako ka kaha whaia mai Te Taunga Tohu i te Matatau e te marea.

I roto i nga tau kua tino korekore haere nga ingoa kai whakamaori i te rarangi kai whakamaori a Te Taura

Whiri, mete aha, kua eke ke te nuinga o taua hunga ki tera taipakeke e ngoikore haere ai te ringa tuhi, e kore ranei e watea kite mahi ite mahi ite mea e whaia ana o ratou matauranga Maori e te marea, e inoia ana kia haere kite ti, kite ta, ki nga momo hui katoa. Ko te roanga atu ote korero, kua kore e tino kaha, kua kore ranei e tino watea kite pikau ite mahi. Na konei e whai ana Te Taura Whiri kia whakauru mai nga reanga o muri mai i a ratou kite awhina i a ratou kite pikau i tenei o nga mahi.

Ko wai ma te hunga hei whakauru mai?

Ko te hunga matatau tonu kite reo Maori, matatau ano hoki kite reo Pakeha. Mehemea ko te reo Maori to reo taketake ake, a, kua kaha ano to reo Pakeha i roto i nga tau, kaua e whakaaroaro, whakauru mai. Waihoki, mena ko te reo Pakeha to reo taketake ake, a, kua kaha to reo Maori i roto i nga tau, whakauru mai. He pai ake te whakauru kia whakamatauria koe tena i to whakaaro tera pea ka taea e koe, ka noho whakaaroaro mo ake tonu. Kaua e whakaaroaro, kati te tawhitawhi, whakauru mai ki nga whakamatautau.

Kei tupono ka patai te tangata he aha te momo matatau e korerohia ana i runga ake nei, a, ko te momo matatau e tino whaia ana i konei, ko te matatau ote tangata kite korero, kite tuhituhi mete panui i nga reo e rua. Ehara ite mea me mohio ki nga kupu katoa o nga reo e rua, engari me matua mohio te tangata kite wherawhera papakupu me nga momo pukapuka katoa hei awhina i a ia i tana mahi.

I te mea he wahanga korero ano kei nga whakamatautau, me ahua matatau ano te tangata ki nga take o te wa e pahotia ana i nga nupepa, i te pouaka whakaata me nga reo irirangi. Kei tupono ka uru mai enei korero ki nga whakamatautau.

Te ahua o nga whakamatautau

Tu ai nga whakamatautau hei te marama o Hui-tanguru a te tau hou. Kei te ahua tonu o nga wahi noho o te hunga whakauru mai, e oti ai te whakatau ki hea whakamatauria ai. Ko te ra kati ai nga tono, ko te 14 o nga ra Poutu-te-rangi ate tau hou. Ahakoa e rua anahe nga whakamatautau matua, ara atu ano nga wahanga o roto.

Ko te ahua o nga whakamatautau i tenei wa.

(A) E rua nga wahanga ote whakamatautau taha tuhituhi; whakamaori a-tuhi, whakapakeha a-tuhi.

i) whakamaori a-tuhi: ka hoatu etahi tuhinga korero Pakeha ki a koe, ko tau he whakamaori mai a-tuhi. ii) whakapakeha a-tuhi: ka hoatu etahi tuhinga korero Maori ki a koe, ko tau he whakapakeha a-tuhi Ko nga wahanga e rua nei, ka mahia i te wa kotahi, a, kaore tenei wahanga e neke atu i te torn haora te roa. Ki te 80% neke atu ranei te tika mete pai o tau mahi i tenei o nga whakamatautau, kua whakawhiwhia koe kite Taunga Tohu ite Matatau kite Whakamaori, Whakapakeha a-tuhi. E uru atu ai te tangata ki nga whakamatautau a-waha, me matua puta rawa i te whakamatautau a-tuhi. (E) E torn nga wahanga ote whakamatautau taha korero: whakamaori a-waha, whakapakeha a-waha, mete aroawhakarongo. (i) whakamaori a-waha: ka hoatu etahi tuhinga korero Pakeha ki a koe, ko tau he panui ka whakamaori mai. Kaore tenei wahanga e neke atu i te haurua o te haora. (ii) whakapakeha a-waha: ka hoatu etahi tuhinga korero Maori ki a koe, ko tau he panui ka whakapakeha mai. Kaore tenei wahanga e neke atu i te haurua o te haora. (iii) aroa whakarongo: ka panuihia atu he korero ki a koe, whai muri mai, he patapatai e pa ana ki aua korero. Ko tau he whakautu a-waha i nga patapatai. Kaore tenei wahanga e neke atu i te haora kotahi. Ki te 80% neke atu ranei te tika mete pai o tau mahi mai i tenei o nga whakamatautau, ka whakawhiwhia koe kite Taunga Tohu ite Matatau kite Whakamaori, Whakapakeha a-waha. Kia mohio mai te hunga e whakaaro ana kite whakauru mai ki enei whakamatautau, e kore e tu nga whakamatautau e rua i te ra kotahi. Hei muri mai i te whakamatautau a-tuhi, ka haere ko te whakamatautau a-waha. Ki te kore tenei e taea, hei tetahi ra e pai ana kite tangata e whakamatautautia ana, ratou ko nga kaiwhakamatautau. Te arotake i nga mahi

I te mea e rua nga Taunga ka whakawhiwhia kite tangata ka puta i nga whakamatautau e rua, ka 100% te katoa ki i a whakamatautau. Ka penei te ahua o te tatari i te whakamatautau a-tuhi. Wahanga: (i) whakamaori a-tuhi 60% (ii) whakapakeha a-tuhi 40% Ka penei te ahua o te tatari i te whakamatautau a-waha. Wahanga: (i) whakamaori a-waha 40% (ii) whakapakeha a-waha 30% (iii) aroawhakarongo 30%

Ina oti ana te tirotiro mete whakatau ae ranei, kaore ranei te tangata i puta i nga whakamatautau, kua whakahokia katoatia atu nga pepa whakamatautau ki a koe, kia mohio ai koe ki hea koe whakapai ake ai i tau i mahi ai. Ki te kore koe e whakaae ki nga tirotiro a Te Taura Whiri i whakatau ai, a, e whakapono tonu ana koe i puta pai koe, kua whakapa mai koe kite Kai whakahaere Whakamatautau oTe Taura Whiri. He utu ano? Kotahi rau tara te utu mo nga whakamatautau, a, e rima tekau tara atu ano mo te hui whakangungu i a koe. E toru ra koe e whakangungua ana, e awhinatia ana e te kai whakahaere whakamatautau aTe T aura Whiri. I tenei wa, kaore ano kia whakatauhia ki whea tu ai tenei hui whakangungu; ma te ahua tonu o nga kainga noho o te nuinga o nga kaitono e taea ai te whakatau ki hea tu ai te hui nei. Kei te titiro atu ki nga wiki tomua o te marama o Hui-tanguru a te tau hou hei wa whakatu i te hui whakangungu nei. Kiaurukatoamai ngatono, katahi ano ka taea te whakamohio ki hea, a hea, tu ai te hui. Me matua tae mai koe ki tenei hui. Nga pukapuka hei awhina i a koe

Anei e rarangi ake nei nga pukapuka hei paku awhina i a koe: T e Matatiki (Putanga T uarua) Te papakupu reo Maori a Wiremu Te papakupu reo Pakeha, reo Maori a Biggs Te papakupu reo Pakeha, reo Maori a H M Ngata Nga whakamatautau o nga tau ki muri (ka taea enei te tono i Te Taura Whiri, kaore he utu). Me pehea te whakauru atu ki nga whakamatautau? Oti ana to whakatau, ae, e whakauru mai ana koe ki nga whakamatautau mo te Taunga Tohu ite Matatau kite Reo Maori, whakaotia mai te pukatono e mau nei, ka whakahoki mai ki Te Taura Whiri, mete tuku mai ano itos 15 0i te taha mo te hui whakangungu me nga whakamatautau. Ina matua tae katoa mai enei ki Te Taura Whiri, kua tukuna atu he korero ki a koe kite ki atu kua tuturu uru mai koe ki nga whakamatautau. Ki hea tikina atu ai etahi atu korero mo nga whakamatautau nei? Ki te hiahiatia etahi atu korero, he patapatai ranei au e pa ana ki nga whakamatautau, tena koa whakapa mai ki: Te Kai whakahaere Whakamatautau Te Taura Whiri i te Reo Maori Pouaka Poutapeta 411 TE WHANGANUI-A-TARA