Te Tira Hou

Muka, Volume 10, Issue 4, 1 September 1997, Page 5

Te Tira Hou

Nā Tīmoti K ā retu, Te Toihau o Te Taura Whiri

' He ■' W A h a n g a

Ko te mate nui ko te reo kaore i te korerotia whanuitia, a, ko nga tangata matatau e warea ke ana kite kdrero Pakeha ki a ratou ano mete mea nei ma reira te reo e ora tonu ai haere ake nei!

Ki te parea e te hunga matatau te reo ki rahaki kei noho mai ratou i kona kowhetewhete ai, komekome ai, tangi kuri noa iho kite ngaro haere o te reo. Ae ranei ko ta ratou he pirangi ke kia rangona to ratou pai, to ratou matatau kite reo Pakeha kia ahatia ai? Kia kiia ai he tohunga ki nga reo e rua? Ma kona te reo Maori e ora ai? Katahi na te mutunga mai o te pokaku, o te pahewahewa, e hika e!

Tena, kia hoki noa ake kite tahu o te korero, ara, ki 'te tira hou' nei.

Kaore pea he tangata i rua atu i a au i penei rawa te kaha o te tata i te hunga reo tuarua nei e noho nei hei kaiwhakaako, hei kaiwhakatauira mai i te reo i nga kohanga reo, i nga kura kaupapa, i nga whare wananga, i nga kuratini, i nga whare takiura, i hea noa, i hea noa kei reira nei te reo Maori e whakaakona ana.

I nga kura tonu e whakahaeretia nei e Te Taura Whiri i te Reo Maori hei awhina i te hunga kaiwhakaako ka rangona te reo he, te reo kotiti o tenei hunga engari e mohio ana ratou ki to ratou he na reira hoki i haere mai ai kia awhinatia aru. Ka tino mihi te ngakau ki tenei hunga e whai kaha nei kia ekea e ratou ona plnakitanga.

Koinei te hunga e kaha nei te whai i te reo Pakeha me tana whakatakoto i te kupu ko nga kupu ia i Maori. Te taea te aha na te mea koira te reo matua o te nuinga no reira i nga wa o te kore i mohio me pehea

te whakatakoto i te kupu kua hoki ano ki taua reo ra. Ahakoa he aha te reo ka ako te tangata hei reo tuarua mona i te mutunga iho i nga wa o te porara, o te hanepi, ka hoki te tangata ki tona reo matua ki reira tlkina atu ai te tauira mo tana e whai ra kia puta i a ia. Koina tonu te ahua o te ako i tenei mea, ite reo ahakoa he aha te reo.

Na, ahakoa ko te nuinga o te hunga nei, ara, o 'te tira hou' nei, kei te karangatanga kohungahunga ara atu ano etahi kua whakapirahoraho, a, me tona tino tokoiti nei kua pakipaki nga parirau kua rere.

Na taua tokoiti nei ka kitea mai e te tokomaha ka taea ano e ratou te rere a tona wa kite u, kite mau, kite kaha ratou. Ki te kore, e kore te wairua ote kupu e rere ki ona rerenga kia rangona ai, kia kitea ai tona tau, tona ataahua.

Waihoki mete whakairo nei, mete tarai nei. Ite timatanga ka kokau, ka puhungahunga ranei i te korenga i u engari nawai ra, nawai ra i roto i te wa ko tona otinga mai he taonga e whakamiha ai, e monoa ai te tangata i te kaha o te waiwaia mai.

Ka tiro iho kite ao Maori o enei ra ka whakaaro ake e toru pea ona wehewehenga matatau ka taea te whakarite. Tena, kia whaia ko to te manu ahua:

1) ko te hunga tino matatau kite reo,i whangaia mai ranei koira te reo matua, na te kaha tonu ranei ki te kuhu ia ia kua eke te tangata kite taumata e taea ai te ki kua matatau. Me k! koianei te hunga kua pakipaki nga parirau, kua rere, kua topaki, kua tauihi, kua tapako. E taea ana te rere ki hea ote rangi e matanatia ana e ia. Waihoki ko te reo, e taea ana e ia ona whakaaro te whakaputa ahakoa te kaupapa, ahakoa te take.

2) ko te hunga tino autaia te mohio, a, me ki koianei te hunga whakapirahoraho. E pakipaki ana nga parirau heoi ano kaore ano kia tino taea te rere ki tawhiti atu i te kohanga engari e kaha ake ana, e kaha ake ana, a, hei a taihoa kua rere.

3) ko te hunga e ako tonu ana, a, kaore ano kia tino taea te kupu te whakatakoto i runga i te pai, i te tika. Me ki koianei te hunga pikari, te hunga pangore kaore tonu i roa i muri mai i te paopaotanga o nga hua o te manu.

Kati ha, koianei nga wehewehenga, a, e kaha ana te uruuru mai kite wehenga tuatoru ki reira tapoko ai etahi, ki reira poharu ai etahi me tona pio ano e neke atu ana kite wehenga o paku runga atu.

Ka ahua roa tonu ki konei ako ai, kapo ai, whakarongo ai, whai ai i nga tauira e whakatakotohia mai ana e 6 runga atu. Nawai i roa tonu ki konei kua paku takarure, kua paku aroarowhaki, a, taea ana te paku rere engari tere ana te huhe i te nui o te kaha e whakapetongia ana engari e kaha ake ana, e kaha ake ana.

I ki ake ra au kaore pea he tangata o te ao Maori i penei rawa ia au nei te kaha kite tata ite hunga he nei nga reo engari e noho mai ana hei kaiwhakaako i a tatou tamariki, hei kaiwhakatauira mai i te takoto o te kupu. Ahakoa tera ahua oku kore rawa e taea eau te kore e mihi ki taua hunga e kaha nei kite whai kia pai ake, kia pai ake.

Ko taku ke e tino mihi nei ko 'te tira hou' nei, te hunga i waiho ko upoko pakaru hei whainga kaua ko waewae rutuki, a, mete aha ano e ekea nei e ratou nga keokeotanga e taea ana te ki he tangata korero Maori enei.

Ahakoa tera kei kona tonu te reo Pakeha e whakatlwheta mai ana, e whakapataritari mai ana ano nei eki mai ana kite ao Maori, 'ki te kore koe e kaha ka riro to mana i a au.'

Tera pea ma tenei tatou e mataara ai, e takatu ai engari ia ko te mea nui e hiki ai te manawa e kitea ana kei te haere mai ano he hunga tino matatau kite reo, a, ahakoa tona tokoiti ka riro ma ratou a muri atu e whakaako, e whakatitina, e whakato te kakano o te whakangoto kite reo ki roto ite whatumanawa o tena, o tena e whai mai ana.

Na Te Kooti i huri nga kupu o te oriori a Ngati Kahungunu kia hangai ai ki tana i plrangi ai, a, anei au te huri ano nei kia hangai mai ai ki taku i pirangi ai, ‘Tenei te tira hou tenei haere mai nei Na te whakangoto, na te aumangea I ekea ai te tarn ki ngaio, ki kaiaka, ki matatau ra ia Ki reira whakarangarangatia ai e rea, e tini maioio