TE KURA REO A TE TAURA WHIRI I TŪ KI ROTO O TARANAKI, KI TE MARAE O TAIPOROHENUI

Muka, Volume 8, Issue 2, 1 July 1995, Page 1

TE KURA REO A TE TAURA WHIRI I TŪ KI ROTO O TARANAKI, KI TE MARAE O TAIPOROHENUI

He mihi tuatahi kite reo powhiri nana nei te karanga kia haria atu tenei o nga kura ki roto i a ia, ki roto i tana rahi. Kei te rangatira Huirangi, koutou ko to hunga i kaha nei te whakapau i 6 koutou kaha e tutuki pai ai tenei whainga a tatou i to tatou reo, i runga ano hoki i te whakapono e kore ia e riro i te mata o te whenua, e kore hoki tatou e whakaae kia wharengaro. Me pehea ra he korero hei whakaahua i te pai o te noho atu ki a koutou, na koutou ra hoki i rangatira ai ko Te Taura Whiri me te hunga i whltikiria ki nga kakahu mahana o Taiporohenui. Kia whaia haerehia te mahana nei. Atu i te mahana o nga manaakitanga i uhia ki runga i te hunga i takahi i te mata o te whenua kia tae ake ki tenei o nga kura, ano nei ko te koanga te ahua o nga rangi. I te taenga atu o te hunga i haere ake i Te Taura Whiri, he tarau poto ke te haere. Ehara, i paku tuku roimata a Rangi, engari he ua tohu i te aroha, he ua konehunehu. Katahi na te ataahua ko te tirohanga atu o te karu ki a Taranaki maunga e noho rangatira mai ana i tana pae, me tana paku whakangeingei mai i tetahi o nga rangi, ina hoki i kitea atu te rae, me tana paku whataretare mai i ana pueru manawarangi. He ra ano hoki i whakamaua ko tana korowai motea.

Kei te mokopuna i katohia e te ringa kaha o aitua. Katahi ano nei koe ka ruia mai i Rangiatea, kua whakahokia atu ano koe kite poho o Rehua. Te aro iaau he aha rawa i penei ai. Tena he wahangu te tangata nei a TTrairaka, kei konei tonu koe hei waka kawe i to tatou reo ki roto noa atu i te tau rua mano. E te pihinga, te piripoho. Ahakoa koinei te ahua i whakaritea ki a koe, ahakoa kua kahakina koe i te aroaro tangata, kei konei tonu koe e taukapokapo ana i roto i te mahana o te whakaaro o to whanau. Ko tai ata ki a koe, waiho mai a tai ahiahi kite hunga i tangi i a koe. Katirawhe ki a koe.

Atu i tenei kapua pouri i tau mai ki runga i te hui, ka nui nga manawareka i rongo te ngakau, i kitea e te karu. Kei nga wahine kairangi, Matarena korua ko Whero, ko korua tena. Haere ake nei, haere ake nei, ka mau tonu te kite oku ite ataahua o tou whakareanga e poi ana ita te tohunga kite poi.Ahakoa kua riro haere te rehe ote ringa, katahi nei au ka kite ite rere ote poi, mete rere ote wairua kite kawe i nga kupu e poia ana, e rere ngatahi ana. Ano i kawea e korua maua ko wairua ki to korua taiohinga, ki reira mataki atu ai ite maia, ite kaha mete ataahua ote wahine Maori oto korua whakatipuranga. Mete rongo atu ano hoki i 6 korua mamae me to korua whakangakau ki 6 korua tupuna, ki aTe Whiti raua ko Tohu. Mokori rate hunga i tae atu ki tenei o nga kura, i kite ai matou i tenei mea te mana Maori e kawea ana i runga ite wairua mahaki. Ahakoa kaore korua i taia kite moko, ko te kauae tehe to korua ritenga.

Whakarongo ake nei maua ko taringa ki nga korero mo tetahi o nga kaiwhakaako i tae ake ki tenei o nga kura, me tana heri mai i ana hoa piripono e rua. Kua wareware ake nei i a au te ingoa o te kaiwhakaako, engari ko nga ingoa o ana hoa, ko Hlanga raua ko Whakamomona. Heoi ano, ko te ropu tuarua pea ia nei ki a ia, ka taki noho, me to ratou mohio, ehara, he tangata tenei e kauhau atu ana i runga i tana mohio ki tana kaupapa, mete pono te tika o ana korero. Ko ta te plkari whakarongo te whakarongo a te ropu nei, e hopu katoa atu ana i nga korero e maringi mai ana i te waha o te kaiwhakaako. Ko nga karu, kua rite ki 6 te ruru, i te kaha whakamlharo ki nga korero e rongo atu ana nga taringa. Ko nga kauae kua taka ke ki nga poho, ko ta nga waha, he hopu ngaro. E kore te ropu nei e paku oreore. Ka pau te torn haora, ka maringi mai tenei o nga ropu i tenei o nga kauhau mete haere ahua wairangi nei kite wharekai, ite kaha whakamlharo ki nga korero kua whakakla atu ki nga taringa.

Taihoa ka puta mai ko te kaiwhakaako mete puku kata ki a ia ano. I taku mohio tonu kite ahua o tenei o nga kaiwhakaako, mohio tonu au ko tana, he whakahaere i tana kauhau i runga i te wairua ngahau, te wairua whakawai i te tangata e whakapono ai ratou ki ana whakamomona korero.

Ae marika, tika tonu taku. Ina noho ana matou kite kai, katahi ka whaki mai i ana korero ki tenei o nga ropu mete whakamlharo ki to ratou whakapono atu.

Heoi ano, ko te mea nui ke ko te reo Maori te reo kauhau atu tuatahi, tuarua i rongo nga taringa o tenei o nga ropu i te ahua o te whakangahau a tenei o nga kaiwhakaako, kia kaua ano hoki e taki whakapono i whakamomonahia nga korero mo te whakamomona noa iho te take. Mai ano i

noho ai enei mea te kata mete korero paki hei tohutohu, hei whakaako i te tangata ki nga momo tikanga katoa. E rua, e rua raua kua kore e kaha kitea, e kaha rangona i enei ra nei, me taku whakapono kite kore tatou e whakahoki mai, taihoa pea ka mimiti te puna tangata mohio ki tenei huarahi ako i te tangata. Mena e papaku tonu ana nga whakaaro o te tangata e whakarongo atu ana kite korero paki, kua tlkina atu ko te wairua ngahau o nga korero. He taonga kei roto i tena. Ina eke ana kite wa e hohonu haere ai nga whakaaro, kua tareka e ia te tlkaro ake nga hohonutanga i whangaihia atu ki roto i te korero ngahau. He tohu pea kua whatutoto haere.

Anei tetahi patai pai i whakaarahia ake i te hui kiTaiporohenui. I pataihia e tetahi o nga kaiwhakaako o Te Whanau o Ako Pai te kupu, te korero ranei ka korerotia ina he ana, hapa ana ranei te tamariki i tetahi takaro, whenei i te tau ki runga i te wahi “miss a turn” o te takaro ‘Nga Nakahi me nga Arawhata.’ I pataihia tenei patai i runga i te mohio o te kaiwhakaako nei kaore pea e tika ana te korero “mihi he huri” i roto i enei tu mahi ngahau a te tamariki. Heoi ano, koira te tumomo korero e rongo ana a taringa e taka mai ana i nga waha o a tatou tamariki, mokopuna i etahi o 6 tatou kura. I tenei patai mai, raru tonu atu nga whakaaro mete mohio ara ke nga tumomo rerenga korero e tika ana, ko era e rite ana ki nga klwaha, ko te klwaha tonu ranei. Rere tonu a mahara ka kapoina atu ko “kua mau to iro.” Heoi ano, he tikanga atu ano to tenei rerenga korero, katahi ka whakaarohia ake te whakarapopoto kite “to iro, to iro.” Ka mutu te hui ki Taiporohenui, a, hoki mai nei kiTe Whanga-nui-a-Tara, me te kore wareware oku kite patai a te wahine nei. Kia roa au e whakaaro ana mete ketuketu haere i te hinengaro, e tama, ka taka te kapa.

E maumahara ake ana au i te wa e tamariki ana matou, ko te kupu i nui te whakamahia i roto i a matou takaro, ko te kupu ‘plhau.’ Ahakoa kaore i a matou nga takaro a nga tamariki o enei ra, i takaro tonu i nga takaro whenei i te koruru, mete uru mai and ote whakaaro ‘miss a turn’ ki roto i a matou takaro. Ina he ana, hapa ana ranei tetahi o matou i roto i a matou takaro, kua whiua atu te korero, ‘E e! Kua plhau koe.’ Ki te kore ko te ‘plhau’, ko te ‘hawa,’ ko te ‘miere’ ranei te kupu hei tohu i te kore tika o te tamaiti i te takaro. Ki te ‘hawa,’ kite ‘plhau’ ranei te tamaiti, kua taka atu kite taha kia huri ra ano i te katoa, katahi ano te tamaiti ‘plhau’ ra ka ahei mai ano. Ki te ‘miere’ te tamaiti, kua mohio koe kei raro e putu ana, a, kua toa ko te hoa.

Kaore e kore kei tena iwi, kei tena hapu, kei tena whanau ano ana kupu, ana rerenga korero e hangai ana ki tenei tuahua. Ko taku ke i konei, he whakahau i a tatou kite patapatai, ki te rangahau, kite kimi haere i nga kupu a tena waka, a tena iwi, a tena hapu, ka whakahoki mai ki roto i nga mahi ngahau a a tatou tamariki. Ka nui nga kura me nga kohanga kei tena rohe, kei tena rohe, e kimi ana i enei

rerenga korero. He pai ake pea te tiki atu i te hunga pakeke na ratou tonu nga tamariki, nga mokopuna e whakaakona ana, kia whangaihia atu ki nga mokopuna ko nga klwaha, nga rerenga korero ngahau ranei o te rohe tonu. Ma reira e mau tonu ai te reo whakakata, te reo whakangahau, mete reo whakataetae o tena waka, o tena iwi, o tena hapu. Heoi ano taku kite wahine nana te patai mai ki Te Taura Whiri, kia kaha kite kuhu i a koe e kare. Ki te kore e kitea he awhina ki tau i tono ai, he maramara ka taea e konei, a, taihoa pea ka whai wahi ano kite korero ite take nei.

Ara atu ano nga take i korerohia i nga ahiahipo,

ina mutu ana nga haora tuturu o te kura. Ko tetahi epa ana kite hoki kite ahua ote tapa tamariki o mua, ara, kia Maori te ingoa, kia kotahi noa iho pea te ingoa hei aha noa iho te ingoa whanau, me era tu whakaaro katoa. I ahua roa tonu tenei e korerotia ana, ka mutu, ka pai te rongo atu i enei tu take e korerohia ana e te rangatahi. Ara ano tetahi take i korerotia,

ko te ra i timata ai Te Tau o te Reo Maori.

I te mea hei te Pipiri ra ano tlmata ai te maramataka Maori, he aha i tlmata aiTe Tau o te Reo Maori ite 13 o Hakihea 1994? Akene he ui makihoi, heoi ano, ko wai ka whakahe i te patai. Ko te mea ke e aroha ana, ko te mohio i penei rawa te memeha o to tatou reo, kua kapo noa ite rangi kite kimi huarahi whakaoreore wairua, e whakapoua atu ai to tatou reo kite ngakau tangata. Ina toiki ana te noho mai o tenei, kua pai pea te whawha atu ki nga ahuatanga o te maramataka.

Ahakoa ano tenei whakaaro, e marama ana ki ta te maramataka kawe e noho ora mutunga kore mai ai te taiao, a, he kupu ano hoki kei roto i a ia hei awhina i te taha ako i to tatou reo. Me penei pea he whakaaro e pa ana ki tenei take. Ehara ke pea ko te ra tlmata te mea nui engari ko nga tohutohu ke o te maramataka Maori kite tangata, e mohio ai ia kite penapena ite taiao, kia mohio ano ai hoki kite penapena i ana kaha e kore ai e whakapaua kuri noa ihotia kite mahi kai mana ite wa kaore e haere kotui ana a Rangi raua ko Papa.

Anei tatou kua eke nei kite tauhokaitanga o Matariki hunga nui, a, ko te wawata, e whakaemi ana te iwi Maori whanui kite penapena i te reo Maori e tipu nei i tana mara nui, i tona whenua o Aotearoa. Ko te mea ke e kaha kitea ana, ko te ngaki mai a tena i tana mara, me tena i tana. Ko etahi o nga mara nei

kei whenua haumako, ko etahi kei whenua tltohea. Ko te kakano ka tau ki whenua haumako, kua ran noa ake, kua matomato te tipu. Heoi ano ka rarl noa ake, ka matomato ano hoki te tipu o nga taru. Ko te kakano tau ki whenua tltohea, me uaua ka pihi ake, a, kaore e roa kua mate.

Anei pea he whakaaro e pai ake ai te tipu o nga kakano katoa. E nga iwi o whenua haumako, arohaina nga iwi o whenua koraha, ka whakato i ana purapura ki tau mara. E nga iwi o whenua tltohea, kaua e takahia te aroha o tetahi ki a koe e hutoi ai te tipu o au. Haria 6 purapura ki tana mara, ka hoatu ko to awhina kite whakato, kite ngaki e noho taru kore ai ta korua mara. Ina hauhake ana korua tahi ka taea e korua te whangai te ao. Kia tlkina atu ko a tatou tamariki mokopuna, ka whakarite ki nga purapura katahi ano nei ka korerohia. Ki te mahi ohu te iwi Maori e matomato ai te tipu o enei purapura, taihoa kua pakari, a tona wa kua tu mai ko taikaka, kaua ko taitea anake. Haunga ia te kupu. Engari ano te mohio kite tikanga ote kupu. Haunga ia te mohio kite ra tlmata ai te maramataka. Engari ano te mohio ki ona tohu me ana tohutohu. Kia paku whaia atu ano te whakaaro whakamutunga nei. Tena ia na tatou ka paku titiro kite ruri kua titohia i raro iho nei:

Me whekoi, me whlkoi, kua kore e aro me hlkoi ranei, me haere ma raro? Aua! Me haere pakituri ke pea? ©

E tohu ana tenei ruri i te mau o te tangata kite kupu kotahi mete rangirua o nga whakaaro kite tiki kupu hei whakamahi mana. Ki te mohio tatou kite tikanga ote katoa o nga kupu nei, ahakoa haere te motu, kua kore e whakaaroaro, heoi ano te mahi, he takahi whakamua. Akene he wawata ka penei ano 6 tatou whakaaro, heoi ano koinei te maruapo o nga marupo katoa.

Kua kite mai koutou i te pai o te kura i tu ki Taiporohenui, mete pai o nga patai i ara ake i taua hui e tohua nei e tenei paku timo atu. Heoi ano, e timo ana i runga i te kimi huarahi e turakina ai nga taiapa e whakatutuhia ana mete hiahia kia kaua te iwi Maori whanui e noho totara-wahi-rua, e tata i a ia ano, e whakapau whakaaro ranei kite whaititanga. Kati pea ki tenei take, mete whakaaro ano he aha ra nga patai ka whakaarahia ake, ka tautohetia i te kura ka tu ki Kirikiriroa i te marama o Mahuru? Ko wai ka hua, ko wai ka tohu. Kei te rangatira, kei te matua, ki a koe Huirangi. Kua mihi atu ano ki a koutou ko to hapori i whakatuwhera mai i nga tatau o to koutou tipuna whare ki tenei o nga hui aTe TauraWhiri.Taihoa pea kua kite a-kanohi ano, mena ae, ko te painga atu tena. Kia tae ki taua wa, ko te Tnoi a te ngakau, kia noho pai mai koutou i kona, hoe mai ai i to tatou waka e hoea ngatahitia nei e tatou katoa. Nga mihi ano ki a koutou.

© E tohu ana tenei kua rahuitia enei korero, a, kaore e whakaaetia ana kia taia ki tetahi atu tanga. Ki te hiahia te tangata kite ta i tetahi atu tanga, me matua whakapa kite tangata nana ake nga korero.