TE AROTAKE I TE MUKA

Muka, Volume 7, Issue 3, 1 June 1994, Page 1

TE AROTAKE I TE MUKA

Nau mai, haere atu ete reo mihi kite hunga whai wahi mai kite whakawanga ite Muka. Tena, ki atu anei te Taura Whiri e whiriwhiri tonu nei, e kite tonu nei i te hua o nga whakahoki i puta ake. Na te arotake i mohio ai te Taura Whiri ki nga hapa o roto i te Muka ki ta koutou na titiro, no reira nei te mihi atu ki a koutou i aro mai ki ta matou take. E tika ana kia marama mai koutou ki nga korero i puta ake, a, ki o matou ano whakaaro kite ahua o a koutou whakahoki. Me ki noa ake, ko te tino nuinga o nga tangata i whakahoki mai i te rarangi patai, kei te tino tautoko

i te Muka, ona uaratanga, ana whainga, ana take i whakaaturia ai.

Heoi ano, me waiho nga kupu tautoko kite taha mo tenei wa, e pumau ai te mangaro o te kumara, mehemea ra i mangaro, kia tino kaua e korerotia tera ahua ona. I tapirihia mai ai te korero “mehemea ra i mangaro”, he whakaaro noku ara ke pea te take i pera rawa ai te pai o nga whakautu, ara, he aroha no koutou ki tenei whakahaere Maori e tohutohungia ana e te whakahaere tatari whakapaunga putea a te Kawanatanga. Aua hoki.

Kotahi noa iho te wahi i kaha te whakahetia mai, ko te nui o nga kupu “hou” o roto. Kua roa tenei te wa e ahua anipa ana etahi o matou i te Taura Whiri mo te ahua kite whakamahia o nga kupu kaore nei e kaha ana te mohiotia. Na tenei arotakenga kua tino kite matou, ae, me tirotiro ano te wahi ki nga kupu tauhou, ina hoki kaore ke i rikarika te whakahe mai a te iwi i tenei ahuatanga. Titi ana tera te whiu a te kupu, penei i ta te Muka, tana ano whakaputa i te whakaaro, kaore ke i kimihia ona paku whakawai e ngawari ake ai te wairua o te korero. Kaore matou i te whakahe i tenei tuahua, engari me whakaatu ano ki konei, kei whakapaetia i huna ke matou i nga korero kaore i tino pai te ahua.

I ahua penei te takoto o etahi o nga whakahe: Katahi na hoki te mutunga mai o te he i a koutou i te korenga e tuhia atu o nga kupu kaore nei i te korero whanuitia. I penei ke tetahi: Waiho nga kupu (kaore i te mohiotia) kia moe atu ana, kaua e whakaarahia ake!

Na, ko to mua whakahe, tera kei te tika, engari ans to muri, e kore rawa te Taura Whiri e ata waiho tetahi kupu Maori kotahi kia moe noa ana mena ka taea taua kupu te whakaoho ake, ina hoki kei te mohio tatou ko te hemo, tino hemo nei, te otinga atu kite waiho kia moe noa, penei mete tupapaku nei.

Waihoki, ko te mate i moe ai nga kupu e ngaro nei i te rongonga taringa inaianei, ka tau ano ki runga i etahi atu ako ko ake nei, kite kore tatou e mataara. Ko te mutunga iho, kua kore te reo Maori e whai kupu e taea ai nga ahuatanga katoa o tona ao te whakaahua. Ki te waiho kia rite tonu te warea o nga kupu e te moe, e hika ma, he tino mate kei te haere. Kaore au mo te hiahia noho ki tenei ao mehemea ko tona kotahi rau noa iho nei nga kupu Maori e ahei atu ana tatou.

Kia hoki ake au kite whakahe tuatahi o runga ake nei. He nui tonu te tokomaha o te tangata i ahua pera 6 ratou whakaaro i whakatakoto ai, ara, e tika ana kia uru tonu nga kupu kua kore i kaha te korerotia, engari me whakauru and tona paku whakamarama, kupu tikanga-rite ranei kite taha, ki raro ranei i te korero, ki muri ra and ke ranei. Na, ko ta te Taura Whiri atu, mena kei te pera rawa te kaha o te haria o tenei whakaaro, a kati, me aro atu matou ka tika.

Engari ehara i te mea ko te nuinga o nga kupu o roto i te Muka kaore e waia atu ana a mata, he kupu kapo noa i te takiwa. Kei ta Te Wiremu ke e mau ana te tino nuinga. Ko te nuinga o etahi atu, kei te Matatiki, kei te rarangi kupu tapiri ranei e tukuna atu ana ki nga mea tono mai. (Kei tenei rarangi nei nga kupu hou kua kitea mai i te torn tau mai i te putanga o te Matatiki.) Ko etahi ano, he kTwaha, ara, he korero no mai ra ano me uaua ka kitea mai i te papakupu, engari kei te marama kite hunga i pakeke mai kite reo.

Heoi ano ra, mutu rawa ake nga whiriwhiri a matou i tenei take, oti ana te whakatau mehemea ko te kaupapa matamua a te Muka, he awhina, he whakatenatena i te hunga ngakau nui mai kite reo, a kati, me whai tonu matou i nga huarahi e mama ake ai te kapo atu a hinengaro i te ngako o te korero, te whakatu kuri ai i te arai. Te ahua nei, koia nei tetahi o nga ara e whai hua ana ki ta

koutou titiro, ara, ko te whakamarama i nga kupu me uaua ke ka rangona i nga wahi korerotia ai te reo Maori i enei ra. Na reira te whakauru nei i te wahanga hou.

laau e korero nei mo te Matatiki mete rarangi tapiri atu ki tera, kia mohio noa mai koutou kei te whakahoutia tenei papakupu a te Taura Whiri a te tau 1995 me nga kupu hou katoa. Engari e whaihua tonu ai tau na hoko i to naianei Matatiki, ka raua atu te rarangi tapiri kia kitea ai te kupu hou a te Taura Whiri a te wa tonu ka puta ake i te tuapae o te punakupu. Mo te hunga nana i hoko mai te Matatiki i te wa e hou tonu ana tenei pukapuka, ka taea ano te tapiritanga te tono mai, kare ke he utu.

Ara ano tetahi raruraru i paku korerotia i runga ake nei, ko nga klwaha. Ko etahi o nga kaiarotake i ata whakatauira ano i nga wahi o te Muka e uaua ana ki a ratou. Kitea ana i reira kei nga kiwaha ke etahi e raruraru ana. Ka mea mai tetahi ahakoa wherawherahia nga papakupu, kaore tonu i kitea te tikanga o etahi kupu. Hei whakatauira noa i te ahua o tenei raruraru, anei etahi hei whakaaro iho ma tatou, me aku ano ui makihoi i te taha e marama ake ai te kitea atu o te uaua: i) te hunga ihu hupe - Ko wai ma enei? Ko te hunga kaha nei te tangi, te pangia ranei e te maremare, ko te hunga puhouhou ke ranei? ii) he whakatu kuri i te arai - He aha i whakaturia ai he kuri i te arai? He aha ranei i whakaturia ai he arai e rite ana kite kuri te ahua? Kare pea i te paku katata enei whakamaori i te kupu, engari mena ehara i te kuri klrehe nei, he aha i oti? iii) kua puku te rae - Ko tehea tikanga o te puku tenei e meatia nei? Ki te ata tirohia ta Wiremu papakupu, kua mohio iho he kupu ano tenei mo: te tlpona, te tia, te hiahia, nga whekau, te ngakau, te pupuhi, te mahi huna mete nohopuku. Engari ma tenei mohiotanga ka aha? Korekore ana nei he whakamarama e hangai pu ana kite tikanga o tenei kiwaha. Me pehea hoki te tangata i pakeke ke mai

i waho o te rohe korero Maori e mohio ai kite tikanga o tenei whakatakoto? He wa ano kei te ahua tonu o te korero te tikanga e mau ana, engari kaua i nga wa katoa.

Na runga i tenei ahuatanga, kua raua mai te rarangi kiwaha a te Taura Whiri hei awhina i te hunga kaore ano kia marama noa ki enei momo korero, hei awhina ano i te hunga kua kore i taunga ki enei momo kupu, he kore no te rite tonu o te korerotia.

I motuhake ai tenei rarangi kiwaha, kia mama ake ai te tangohia ake ka tahi, kia kore ai e taupatupatu nga kaupapa a te Taura Whiri ka rua, ara ko te Muka, kia tino u kite reo Maori, otira mete whakaae atu ano o matou he wa tona ka reka ke ake te whakamarama kite tikina atu ko a Pakeha kupu. He ruarua noa iho nga wahi penei, engari ki ta matou titiro, ko te whakamarama i te kiwaha Maori kite kiwaha Pakeha tetahi o aua wa.

Ara noa atu pea etahi kiwaha o te ao Maori kei te hapa i tenei rarangi, engari i te korenga o matou i ata maumahara ake ki aua kahurangi i te wa i kohia ai enei na, kaore i whai wahi atu. No matou tenei he, engari ko te tino pirangi, kia whakamohiotia mai matou ki nga kiwaha e hapa ana, kia pai ake ai tenei kohinga kiwaha, a, hei ona wa ano whakahoutia ai.

He huatau whaitake atu ano o koutou kua weri mai ki nga taringa, penei i te tono kia uru mai he reo hou kite Muka, kia nui ake ano nga putanga ia tau, engari a tona wa ra ano era tutuki ai. (Waimaria ke kei te eke tonu kite wha, na te iti ota matou putea mo nga mahi o ia ra, heoi ano, he korero ano tera.)

Ahakoa tutea tenei punua tumu a te Taura Whiri e nga ngaru o te arotakenga mo te taha ki nga kupu hou, ko au e ki ana he tohu pai tena, ina hoki kua ata mohio tenei moka inaianei me ahu pehea a tua atu e ngata ai nga hiahia o te hunga whai mai i enei

ngarangara korero. No reira ka mihi ano te ngakau, ka mihi ra. arotake - whakawa, tatari kaore ke i rikarika - i kaha te rere whakatenatena- whakatitina (mahi) kurl- kaore ke he take ipera ai te mahi tuapae - pae katata - patata ngarangara - pitopito