23

L—3a

te mea nei kaore ia c kite ana he mate ano kei roto i tena mea. Xi te utua kia £200 ite tau mo nga mema tokowhitu ote Poari, ka £1,4.00 tena. Xi taku mahara c cino tika ana kia patai ahau mo tena. Mehemea kite kore ahau c tukuna kia patai ana mo runga i tenei take, me pewhea koia c taea ai c au te whakaatu i nga mate tena c ara mai i raro i te Poari ? Te Tiamana : Bngari ka hangai tika tonu ano hoki ena korero hei tautoko i ta Henare Kaihau i korero ai i tohe ai mo tona tikawa. Henare, Kaihau : Ac, c pai ana, kia tv ahau kite whakapuaki i aku kupu tautoko i taku korero kia whakaturia he Kaunihera, ka pai noa atu au kite whakautuutu i nga patai katoa c hiahia ana te Komiti kite patai ki ahau mo nga huarahi c utua ai nga mema ote Kaunihera, me era ahua aronga katoa atu; kaati, kite araitia etc Tiamana aku patai, heoi ano, me mutu aku patai. Te Tiamana: Mehemea c hiahiatia ana kia ata whakaarohia etc Komiti tenei Pire, kaore c tika kia pau katoa nga ra c toe ana o tenei tuunga o te Paremete i tenei pitihana kotahi anake. Wi Pere : E ki ana ahau mehemea c meatia ana kia riro ma nga Maori c kimi te moni hei whakaea i ena raruraru katoa, kaati, me fcohutohu atu c au ki nga mema o te Komiti tenei ahua. I nga ra o mua kite riihitia cte Maori tetahi 10,000 eka whenua, £100 pea te moni reti c riro atu i aia mo tena 10,000 eka. Kaati, i naianei kite whakaturia he Poari mana c whakahaere enei tv mea, ara, nga whenua, nga riihi, me era tv mea, ka riro atu i a ratou te £1,500 tae atu kite £2,000 te moni reti mo nga whenua £100 anake c puta ana ki a ratou i naianei—hei painga tena mo nga Maori—a ki taku, mehemea c riro ana ma nga Maori c kimi te moni hei utu i nga raruraru, he aha te he ma tangohia i roto p nga moni kua nui haere te hua mai i runga i nga whenua ? Na te Poari hoki i nui ai te moni reti, a ahakoa kite tae kite £1 ite £100 c tangohia i roto o tena, kite tae ranei kite kotahi kapa ite pauna kotahi, aka tangohia i roto o tena moni, kaore aku whakahe atu. Na te Poari hoki i riro mai ai taua moni. B tino ki ana te Pire ma te Kawanatanga i ia wa iiawa c wehe atu he moni, me utu i roto ote moni topu o te koroni. Kaati i etahi o nga riihi kua oti te mahi i tae kite £2,000 kite £3,000 nga moni i pau i oti ai aua riihi. Kei hea te tohu ote matauranga me te mohio i roto i tena tv ahua whakahaere ? B tino ki ana au, kite whakaturia he Poari, ka mutu atu ena kino katoa, kua kore nga Maori c raru i nga mahi a nga roia, me nga kai-whakamaori, me nga karaka, me era atu Pakeha tahae, c whai atu ana kia whiwhi whenua ratou. He aha te hoatu ai ma tetahi tangata mohio, tetahi ropu tangata ranei, mana c whakahaere, a kite kiia kia kimihia he moni hei utu i nga raruraru, me tango kia kotahi kapa o roto ite pauna kotahi o nga moni c hua pena mai ana, ka utu atu ai i ena raruraru. Kaore au c korero i tena korero me i kore tena patai ki ahau. Kei te marama noa atu te Pire. 22. Henare Kaihau : Kaati, kua tuturu me Pakeha etahi o nga mema o te Poari me Maori etahi; c pera ana to korero ? Wi Pere : Ac. 23. Henare Kaihau : A me reo Pakeha ena Maori katoa ? Wi Pere : E penei ana taku korero, ko nga mema Pakeha mo te Poari me whiriwhiri hei nga apiha ate Kawanatanga hei etahi atu Pakeha totika ranei c mohio ana kite reo Maori. 24. Henare Kaihau: Ac ra ; engari mehemea c riro ana ma te Kawanatanga c whakatu nga mema Pakeha o te Poari, tena pea kaore kau a te Kawanatanga Pakeha reo Maori c watea ana hei whakatu mana, a tena pea hoki kaore te Kawanatanga c pai kia whakaturia nga reo Maori. Xi te tupono ki tera ahua, me pehea? Wi Pere : Xi taku, he pai rawa me reo Maori katoa ratou mehemea ka taea; kite kore c taea, kaati, kia kotahi ano te mea reo Maori, ka pai noa atu. 25. ■ Henare Kaihau : A kite tupono, ka whakaturia he Poari kaore katoa nga mema Maori c mohio kite korero Pakeha, me nga mema Pakeha kaore katoa c mohio kite korero Maori, ka pehea he kai-whakamaori ? Wi Pere : Ma te Kawanatanga ra tena c whakarite. Na te Kawanatanga i whakatu te Poari kia pena te ahua, heoi ma ratou c whakarite tena raruraru. 26. Henare Kaihau : Heoi ra kua tv he kai-whakamaori i tena? Wi Pere : Ma ratou tera c ki. 27. Henare Kaihau: Kaore koia koe c mohio ana ka nui nga mahi Kawanatanga c mahia ana c tenei mea c te roia i naianei; he iwi tera c uru nui ana ki nga mahi Kawanatanga? Wi Pere.: Ac ra, c mahi ana ratou ita ratou nei mahi ake. 28. Henare Kaihau: A kaore koe c mohio ana kei te utua ratou kite moni nui ite tau ? Wi Pere : Ko te Kawanatanga ra kei te utu. 29. Henare Kaihau : Ac ra; engari ko te Koroni kei te hoatu i nga moni. E hara ite mea c utua ana c te Kawanatanga ki nga moni o roto i o ratou pakete ake ? Wi Pere: E tika ana ra tena, engari ko to Kawanatanga te hunga kei a ia te mana kite whakahaere i aua moni—ara, i nga moni a te koroni. 30. Henare Kaihau: Ac ra, engari ka waiho tena hei raruraru ma nga whenua Maori c utu ? Wi Pere : Kaore. 31. Henare Kaihau: A kaati ra, me puta mai i whea he moni hei utu i ena Poari. Me taka iho koia i te rangi ? Wi Pere : Ko nga moni ano ra c wehea ana c te Whare hei utu i ena raruraru. 32. Henare Kaihau : Kaati, ka whakarerea c au tena patai, kaore hoki c whakautua tikatia mai ana. Kaore kau he aronga ke atu mo taku patai mo tenei take. Wi Pere : Kaore taku korero c peka ke atu ki waho o tenei take c takoto nei i o tatou aroaro, ahakoa kite pau i a koe kia toru kia wha ranei nga ra c patai mai ana i tena patai ko taku whakautu ano tera. 33. Henare Kaihau: He patai hou tenei naku ki a koe. Iki koe i mua ake nei he iwi kuare te Maori, he iwi kore mohio, kaore c taea c ratou te whakahaere i o ratou whenua. Kaore koia koe i pera ?