3

I.—3a

notemea kua mahamaha noa atu nga whakaatuaturanga me nga whakamaramatanga kite Whare me te Komiti nei i nga take c mau nei i roto i te pitihana, na reira kei te mohio noa atu koutou ki nga putake o roto ite pitihana nei; a mehemea he tino hiahia to te Kawanatanga kite whakatutuki i nga hiahia o nga wahanga c rua ote iwi Maori, a kite whakahaere kia paahitia tetahi ture c paingia ana c te Whare, heoi ka whakaae matou kia whiriwhiria a kia korerotia tetahi Pire pera te ahua. Me ki atu au kite Komiti ko tenei pitihana c whakaatu ana i nga hiahia ote tekau mano tangata c tautoko nei i Pire Kaunihera Maori, a ko ta matou c hiahia ana i naianei ko taua Pire kia whakahaerea, ara, kia kowhiria atu etahi o ona rarangi c kitea ana te pai, a kia honohonoa atu kia whakaurua atu ranei ki roto kite Pire c meatia nei kia mahia c tatou i naianei. Ko ia tenei te take i tukua ai kite Whare tenei pitihana, ara, he mahara no matou tera pea ka taea te whakakotahi o etahi o nga tikanga o nga Pire c rua, ara, o te Pire Kaunihera Maori raua ko te Pire Poari Whenua Maori a te Kawanatanga. Engari, me ki atu au kite Komiti, kite kore te Kawanatanga c whakaaro ki nga hiahia o te tekau mano tangata o te Tai Hauauru i tuku pitihana mai nei ki konei i tera tau hei tautoko i te Pire Kaunihera Maori a i whakahe nei i te Pire Poari Whenua, kaati, kaore kau he tikanga c tautoko ai matou me nga iwi o Te Tai Hauauru i te Pire Poari Whenua Maori a te Kawanatanga, notemea he nui rawa nga iwi Maori kaore ite pai ki taua Pire ate Kawanatanga. Kia korero a Hone Heke, mana c whakamarama atu kite Komiti nga whakaaro o ona iwi puta noa ite Takiwa Pooti ote Tai Tokerau. Na reira ka mea atu ahau kite Komiti me ata titiro c tatou nga taha katoa o tenei putake, a me tau i a tatou tetahi aronga mo te Pire, ka ripoata atu i te mea i oti i a tatou kite Kawanatanga, ka tono atu ai kite Whare kia whakahaerea he Pire c ngata ai nga hiahia o nga iwi Maori ote Motu o Aotearoa. Xi taku mahara me mutu i konei aku korero i naianei. Tenei, c noho nei, tetahi o nga kai-pitihana, me tuku ia kia korero i ana kupu. 4. Te Tiamana : He pai pea me korero tonu a Henare Kaihau a me whakaatu mai c ia ana mea c hiahia ana kia mahia ki roto kite Pire. Henare Kaihau : Ac ; he pai ra tena, mehemea kua tuturu te whakaaro o te Kawanatanga ki runga kite aronga kua korerotia ake nei c au. Te Tiamana: B hiahia ana rate Komiti kia rongo atu iau korero mo te Pire ite tuatahi. Henare Kaihau: Kaati, c pai ana. Te mea tuatahi, me whakatu he Kaunihera Maori, kia taea ai c ratou te whakahaere nga whenua Maori i runga i nga tikanga c puta ai te ora ki nga iwi Maori. Xi te whakaaetia mai te mana mo te Kaunihera c tonoa nei c matou, muri iho i tera me homai he mana kia ahei ai matou kite pooti i nga mema mo te Kaunihera, ame whai mana aua mema kite whakahaere i nga mea katoa cpa ana ki nga whenua ote iwi tae atu ki nga mea epa ana ki nga kainga, kite noho a" te iwi, ki a ratou moni, ki nga mahinga kai, ki nga tuku whenua, me nga mea katoa c puta ai te ora kite iwi Maori. 6. Te Tiamana : Me Maori katoa koia nga mema o te Kaunihera ? Henare Kaihau: Kaore kau oku hopohopo mo tena ; kite whakaaetia etc Whare me Maori anake nga mema ote Kaunihera, tena te Whare c kite ka tino matau ratou kite whakahaere i nga mahi a te Kaunihera. 7. Te Tiamana : Ka patai atu au ki a koe, koi na koia te hiahia o te iwi Maori? Henare Kaihau: Xi taku, me Maori te nuinga o nga mema ote Eunanga Kaunihera. He pai ano pea kia whakaturia etahi mema Pakeha c te Kawanatanga c te Whare ranei hei ako i nga Maori; kaore au c whakahe mehemea ka peratia. Kei te mohio te Tiamana kite korerotia eau kia mene katoa nga korero c pa ana ki ta matou c tono nei, tena c roa rawa te taima o te Komiti c pau. Ko nga ruri whenua tetahi mea :Ka taea etc Kaunihera ena tv mahi te whakahaere, ara, nga ruri wawahi i o ratou whenua, kia kore atu ai nga raruraru c puta ki a ratou i aua mahi ruri tae atu kite Kooti Whenua Maori. Ko tetahi, me whai mana te Kaunihera kite hanga ota hei whakahau kia whakahaerea nga mahi i runga i nga aronga c kitea ana c ratou he tika, me te tupato. ano ki nga ture ote koroni kei takahia c ratou; ame whai mana te Kaunihera kite whakatu apiha hei whakahaere i etahi mahi, ara, hei wehe hei rahui i etahi whenua mo etahi hapu, kia kore rawa ai aua hapu c tae kite ahua c karangatia nei he "Maori kore whenua." I runga i nga tikanga c mana nei, kaore rawa c wehea ana etahi whenua hei rahui — ma hokona nga whenua i naianei, hokona ai kia pau katoa, kaore rawa he eka kotahi c toe ana. Ka hoko te Karauna i tetahi poraka whenua Maori, kaore ana whakaaro ki nga Maori nona taua whenua, ka ata wehe ai i tetahi wahi hei rahui hei oranga mo ratou. Ko ta te Karauna hoko he hoko i katoa te poraka, kia pau katoa atu i a ia. Na, i runga i tenei ahua ka nui te mamae epa ana kite iwi Maori, ara, ki nga mea o ratou c whakaaro ana ki to ratou iwi kia orate tupu penei me te Pakeha c tupu nui nei. Kei te mohio te Tiamana i tukuna mai he pitihana ki tenei Whare i te wa i kokiritia ai te Pire Whakatu Kaunihera Maori kite Whare. Otira kaore he tikanga c korero roa ai ahau mo enei mea i naianei, he maha rawa hoki, c kore c pau katoa atu i au i naianei ite poto ote taima; me waiho ake kia tahuri ra tatou kite mahi j. te Pire, hei reira whiriwhiria ai enei mea katoa tae atu ki nga wahi o te Pire kaore c paingia c te Whare, me nga wahi hoki c maharatia ana kaore c pai ana mo te taha Maori. Hei te ra c whirwhiria ai te Pire he mea tika kia patua atu nga rarangi kino te ahua, a kia whakaurua atu ko etahi rarangi c puta ai he ora kite iwi Maori. Ko taku tino hiahia kia oti tenei putake nui i tenei tuunga ote Paremete, kia tere ai te ngahoro atu o nga kawenga taumaha, whakamamae, c peehi kino nei i te iwi Maori i enei ra. Xi taku mohio kite whakaaetia te Kaunihera Maori i tenei tuunga ote Paremete, tera c kite tenei Komiti ka takitahi nei nga raruraru c tukua mai ma tenei Komiti c mahi, i te mea ka riro ke ma te Kaunihera Maori c mahi. Xi toku nei whakaaro heoi nga putake me nga raruraru kaore c tika kia tukua atu kite Kaunihera Maori ko nga hara kohuru tangata, ko nga whanako, me era atu hara kirimina taumaha, engari ko nga raruraru me nga putake katoa c pa ana kite whenua, me etahi atu mea, ka kaha noatu te Kaunihera Maori kite mahi kite whakahaere hoki i era. 8.- Te Tiamana: Ame tino kore atu koia te tuku pitihana mai ki konei ?