7

G.—4

1878 tae mai kite 28 o nga ra o Tihema, 1880, kite ra i tino oti ai te hoko i waenganui i te Kawanatanga me nga Maori, he maha noa atu pea nga tikanga me nga malii i whakahaerea c " Wiremu me ana Tama," ki nga Maori o te iwi o Ngarauru (nga tangata o Kaitangiwhenua). Kahore he pukapuka whakaaturanga o enei whakahaerenga i whakatakotoria ki toku aroaro, ara kahore tonu he pukapuka pera, a kihai a Wiremu i ahei kite whakamarama i ana mea. Kahore rawa he kaute tika i hoatu ki nga Maori c Wiremu ake c " Wiremu me ana Tama" ranei, whakaatu i nga whakahaerenga i waenganui i a ratou me te tv o nga moni i waenganui ano i a ratou. Ko nga moni i tukua mai c Meiha Paraone ki a Wiremu kia utua ki nga Maori i huihui noa iho ki nga moni a Wiremu ake, a kore rawa i taea c ahau te rapu atu i a Wiremu i peheatia nga moni i tukua mai ra c Meiha Paraone ki a ia. Xi te whakaaro atu nui rawa atu te whakapono o nga Maori ki a Wiremu na reira hainatia ana c ratou nga pukapuka i tonoa atu c Wiremu kia haina mai ratou. Ko nga pukapuka whakaatu utunga moni i hainatia katoatia i mua atu i te tukunga mai c Meiha Paraone ki a Wiremu o nga moni c whakaatu ana i roto i aua pukapuka. Itel7 o nga ra o Hepetema, 1880, ka whakataua te whenua c te Kooti Whenua Maori, a i kite Kooti me whakatau te poraka ki a Kauika me etahi atu rangatira tokorima o te iwi o Ngarauru, ara me tuku ki raro ki to ratou mana (Tirobia te Ota Whakamaharatanga Take o te 17 o nga ra o Hepetema, 1880, Pukapuka 2, Wharangi 46) (Tirohia te Gazette, Nama 97, o te 16 o nga ra o Oketopa, 1880, Wharangi 1504) Ko Wiremu Kauika anake me Wahiawa nga tangata ote Karauna karaati c ora nei, ko etahi o nga tangata o te karaati no muri mai i te whakaotinga o te hoko i matemate atu ai. I mua atu i tenei i puta te ki aTe Paraihe, Minita mo te taha Maori i taua wa, kaua c utua etahi atu moni mo Kaitangiwhenua kia oti ra ano nga take paanga kite whenua te whakatau te whakaoti hoki c te Kooti, ara kia pahure rawa nga marama c toru i whakaritea c te Ture, i muri iho i te whakataunga, hei tukunga pukapuka whakawa tuarua. ItelB o nga ra o Hepetema, 1880, ka hainatia c nga tangata tokoono o te karaati, ara c nga tangata no ratou te whenua, ta ratou pukapuka tuku mo te whenua (Tirohia te Tiiti hoko o te 18 o nga ra o Hepetema, 1880, a Kauika me etahi atu kite Kuini). I te marama o Oketopa, 1880, ka whakamutua te mahi hoko whenua a Wiremu a i te paunga 0 nga ra o taua marama ka mutu tana tv apiha Kawanatanga (Tirohia nga pukapuka mo runga mo te whakamutunga o tana mahi, mo tana whakatuunga ano, me te tino whakamutunga rawatanga o tana mahi, i roto ite paihere o nga pukapuka Kawanatanga). Mehemea ka tirohia enei pukapuka ka kitea i te 19 o nga ra o Aperira, 1880, ka kiia c Te Paraihe kia mutu te mahi Kawanatanga a Wiremu, a tuhia ana he pukapuka whakaatu" atu ki a Wiremu. Ko te whakahoki mai a Wiremu mo taua pukapuka he tohe kia waiho tonu ia kia tv ana i runga i tana mahi a oti noa te poraka te whakawa c te Kooti, a i ki mai ia mehemea ka whakaae atu te Kawanatanga ki tana tono c kore. ia c tono kia utua atu ki aia te moni utu tau etahi atu moni utu mahi ranei. Ko ana kupu enei i roto i tana pukapuka ki.te Minita, otel7 o nga ra o Mci, 1880. " Kei te whakaaro ano hoki ahau mehemea, ka kore c haere tonu taku mahi whakaoti i te hoko o tenei whenua tera pea ka puta he raruraru, na te mea hoki ko nga utunga moni katoa naku i whakahaere, na reira ko ahau te tangata c mohio, a te wa c utua ai te toenga o te moni, ko wai ma nga tangata tika hei putanga atu mo taua moni, a ka tohe hoki ahau kia puritia tonutia c ratou nga tikanga i whakahaerea c ratou i mua, i te wa i whakaturia ai he tangata hei tukunga mai mo nga moni me era atu mea katoa mo te taha ki a ratou. B hara ite mea c tono ana ahau kia tv tonu ahau i runga i taku mahi kia puta tonu mai ai taku moni utu tau, kahore. Ka pai noa atu ahau kia whakakorea atu c ahau tena." I whakatakotoria tenei reta kite aroaro o te Minita mo te Taha Maori (o Te Paraihe) a whakaaetia ana c te Minita kia tv tonu a Wiremu tae noa kite paunga o nga ra o Oketopa. Ko nga kupu enei i tuhia eTe Paraihe mo runga mo taua mea. " Kei te ahua awangawanga ahau, otira i runga ano i te ahua o nga tikanga kua whakaaturia mai nei, c pai ana ano me waiho tonu a Wiremu kia tv ana mo te tetahi wa poto kau nei.—Hone Pabaihb. Te 18 o nga ra o Mci, 1880." Kihai i whakaaturia ki nga Maori te whakamutunga o te mahi a Wiremu. Kua tae ahau inaianei ki tetahi o nga wahi tino whai tikanga i roto i te hoko o te whenua, ara kite wa o te whakaotinga mutunga o te hoko me te utunga ki nga Maori o te moni toenga o te hoko i te tau 1880. Itewa i tuturu ai nga take paanga kite whenua, ara ite pahuretanga o nga marama c toru 1 muri mai i te putanga o te whakatau a te Kooti, ka puta te kupu whakahau a Te Paraihe ki a Te Kira kia whakahaerea te tikanga whakaoti i te hoko a kia utua atu hoki te toenga o te moni o te hoko ki nga tangata i roto i te Karauna karaati ko ratou anake nei hoki nga tangata tika hei utunga atu mo te moni. Itel4 o nga ra o Tihema, 1880, ka tukua mai tenei waea c Wiremu ki a Te Kira :— "Patea, Tihema 14,1880. " Xi a Te Kira, Kei te Whare o nga Tari Kawanatanga i Poneke. "Kα tae mai ranei koe ki konei a te ra i whakaritea, ara a te 18 of nga ra? Kei konei nga Maori c uiui ana, c hiahia ana hoki kia mohio a hea. " W. Wiremu, A.H.W." I whakatakotoria c Te Kira tenei waea kite aroaro o te Minita, o Te Paraihe, a i tono hoki ia kite Minita kia whakaputaina atu he kuputohutohu ki a ia. Ko nga kupu enei i tuhia c Te Paraihe ki runga kite waea. "E Te Kiba.—Ko te tikanga kia tere tonu te whakaoti ite hoko inaianei, me te utu atu hoki c koe ake ano i te moni toenga o te hoko ki nga Maori, kaua c tetahi atu tangata. —Hone Pabaihe. 14/2/80." Kahore c whakaatu ana i roto i nga pukapuka i tuku kupu whakahoki a Te Kira mo te waea a Wiremu. Otiia ki taku ahua mohio i tuku kupu whakahoki ia. I tuhituhia eTe Kira tetahi pukapuka whakaatu i te nui o nga moni katoa o te hoko i utua tae noa ki taua ra o te utunga whakamutunga, ara nga moni c £5,612 4 5 c whakaatu ana i roto i nga pukapuka whakahaere utunga moni ate Kawanatanga. I apitia atu etc Kira ki enei nga moni c £500 i kiia c Wiremu i utua c ia ki nga Maori i mua atu ite tangohanga atu a te Kawanatanga i te poraka i a ia, hui katoa nga moni kua puta ke ki nga Maori c £6,112 4 5. Ko nga moni hoko katoa ote whenua £11,523 5 0 ara mo nga eka c 92,186 (Ko te nui tenei ote Poraka i kitea ite ruuritanga. Ko te nui c whakaatu ana i roto i te mapi c mau ana i runga i te Tiiti c 93,386 eka, Otiia i roto i te Tiiti ake ko te nui c 92,186 eka). Ko te utu mo te eka c 2/6, a i muri ite tangohanga mai ki waho o nga moni c £6,112 4 5 kua utua atu ki nga Maori kitea ana ko nga moni c toe ana ote hoko hei utunga atu ki nga Maori c £5,411 0 7