G.— l

13

whenua nui e takoto noa ana; engari ko nga wahi ngaherehere o taua whenua kua whakaurua ki raro ite mana ote Ture Ngaherehere. Ko nga wahi pea i takoto ai he whenua pai e watea ana mo nga tikanga Maori kei te tahatika o te moana i waenganui o te Tukuta o Mataura, a kei te taha ki te Hauauru o te awa o Waiau i Foveaux Strait. Ko nga Maori e noho ana i Aparima i nga kainga hoki i te taha ki te Hauauru o Aparima e tino hiahia ana kia riro i a ratou tetahi poraka whenua i te taha ki te Hauauru o te awa o Waiau ; ako taku tino kupu me whakaae atu to ratou i hiahia ai. E whakaae ana nga Maori e whai tikanga ana ki te tango i tetahi whenua hei whakaoti i nga tikanga o te hoko. Te Poraka o Akaroa. I pau katoa a Akaroa ki roto i tenei poraka, e 260,000 eka me te wahi hoki i mohiotia nei ko te kereeme o Nanto-Bordelaise e 30,000 eka. E toru nga hoko i hokona ai tenei poraka, ara, ko te hoko o Poti Kupa i Akuhata, 1849, e £200 nga moni i utua ai; ko te hoko o Poti Riiwi i Hepetema, 1849, mo nga moni o £300 :me te hoko a Hamiratana i Tihema, 1856, mo nga moni e £200. Ko nga eka i porohitatia ma nga Maori e 3,430 eka. Kahore i tatauria nga tangata kainga itewa ote hoko. No te tau 1844 te tatauranga tuatahi, ako nga tangata i kitea i reira e 584. Otira he maha nga tangata o nga kainga o uta e noho ana i Akaroa i taua wa; ko te nuinga o taua hunga i Poti Riiwi e noho ana. Ko to tatauranga tuarua no te tau 1848, a i maharatia i reira e 340 nga tangata, engari e 200 o enei i whakawhiwhia ki te whenua i Kaiapoi. No te tau 1861 katahi ka ata tatauria tikatia nga tangata a i taua wa e 211 ratou. Ite tatauranga whakamutunga e 267 nga tangata ; engari ite mea kua whakaurua te poraka katoa o Akaroa ki roto i te hoko a Te Keepa kahore he tikanga i whai kupu ai ahau mo ratou. Otakou Poraka. E mea ana ahau me takoto motuhake aku korero mo tenei poraka, natemea e rere ke ana nga tikanga o te hoko. No te whakatarewatanga e Kawana Pitiroi i te mana hoko whenua a te Karauna i runga i nga eka 150,000 i te Waipounamu i te marama o Pepuere, 1844, kia ahei ai te Whakaminenga o Niu Tireni ki te whakanohonoho tangata i te kainga hou ko Niu Etinipara te ingoa—ka hokona e tetahi apiha o te Kawanatanga i te 31 o nga ra o Hurae, 1844, mo taua Whakaminenga tera piihi whenua e mohiotia ana ko te poraka o Otakou e 400,000 nga eka, mo nga moni e £2,400, a i whakaae hoki te Whakaminenga ki te whiriwhiri i taua 150,000 eka hei whenua mo taua kainga ka tuku ai i te toenga ki te Karauna. E toru nga poraka whenua i roto i te hoko i puritia e nga Maori, ara, i Otakou Heeti, i Taieri, me Te Karoro, ko nga eka o aua poraka e 9,615 eka. Kihai i ata tatauria nga Maori e noho ana i runga i te whenua i te wa i hokona ai, engari i kiia i te timatanga o taua tau e rua rau aua tangata. I te wa i hokona ai te whenua e ai ki ta Te Haimona, te apiha i whakaritea e te Kawanatanga hei hoko, i ki a Tuhawaiki, a Taiaroa, a Karetai hoki i a ratou ko o ratou tangata te whenua i waenganui o Otakou o Taieri; ako te whenua i Taieri ahu atu ki Tokota i a Tuhawaiki me ona whanaunga. I meingatia ano i taua wa kia whakaritea he porohita ma nga Maori, haunga ia nga whenua i puritia e ratou, pena ano me nga porohita i whakaaetia i era atu hoko a te Whakaminenga o Niu Tireni; inahoki nga kupu aTe Haimona i tuhi ai ite 2 o nga ra o Hepetema, 1844, mo taua hoko ara. " I penei ai taku whakahaere i nga porohita ma nga Maori he tino mohio naku kihai ratou i marama ki nga tikanga o era atu hoko a ratou i o ratou whenua nunui, a i runga i te kupu a Kanara Wairaweke i waihotia e ahau ma te Kawana e whiriwhiri etahi atu porohita ara te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o nga whenua katoa e hokona ana e te Whakaminenga o Niu Tireni, no reira kihai ahau i whai kupu ki nga Maori mo aua porohita." I raro i nga whakaritenga i waenganui o te Whakaminenga o Niu Tireni me tetahi Kamupene tangata i Otakou i te tau 1847 i meingatia kia 144,600 eka nga whenua mo te kainga o Niu Etinipara, ako nga wahi whakatekau o tenei whenua ka tae ki te 14,460 eka. Otira i runga i nga tikanga o te hoko a te Whakaminenga ratou ko te kamupene i Otakou kahore i taea te wehe ke tetahi wahi o te whenua i riro i te Kamupene hei porohita ma nga Maori, engari i meingatia ano kia whakaritea he whenua ma ratou i roto i te toenga o taua poraka ; ka kitea hoki tenei mehemea ka korerotia nga pukapuka ote Paremete me nga ripoata a te Whakaminenga o Niu Tireni; inahoki etahi o nga kupu: — I tuhituhi ripoata a Kanara Wairaweke ki te Hekeretari o te Whakaminenga i te 31 o nga ra o Akuhata, 1844, mo te hoko o te Poraka o Otakou, a i penei hoki ana kupu mo aua porohita ara: " E rua nga take hei tino whakaaro iho ma te Kawana : take tuatahi, ko te toenga o te whenua i waho o te 150,000 eka e tangohia ana e te Whakaminenga ma ratou, me pewhea ra te tuku i taua whenua a muri ake nei; take tuarua, ko nga porohita ma nga Maori pena me nga porohita e whakaritea ana ma ratou i era atu kainga kihai hoki i whakaurua he kupu whakarite rahui i roto i te pukapuka whakakakoto tikanga mo te kainga o Nui Etinipara, a kia oti hoki nga whenua te ruri kia tirohia nga wahi e paingia ana katahi enei ka taea te whakaoti." I tuhituhia e Meiha Retimana, te Huperetene o Niu Manita, tetahi pukapuka i te 23 o nga ra o Mei, 1844, ki a Kawana Pitiroi, he whakaatu kupu atu nana mo nga mahi a Te Haimona i runga i tana whakahaere i te hoko o Otakou, a i ki aia i roto i taua pukapuka kia tae ki te wa e whiriwhiria ai nga tekiona whenua me haere atu tetahi apiha ki runga i te whenua whiriwhiri ai i nga wahi hei porohita ma te Kawanatanga ma nga Maori hoki, a i ki ano hoki ia ka whakaturia e ia a Te Haimona hei whiriwhiri i aua wahi (mehemea ia ka kore e tae wawe atu ki a ia tetahi kupu whakakore i taua mahara ana). I whai kupu ano hoki a Meiha Retimana kia Kawana Pitiroi mo aua porohita, i roto i tetahi pukapuka i tuhia e ia i te 12 o nga ra o Huue, 1844 : I matua whakaaturia atu e ia te ahua o te whakahaere mo nga porohita a te Kawanatanga, ka mutu ka penei ana kupu mo tana whakahaere i nga porohita e wehea ana ma nga Maori: "Kua kite ahau ki te tuaono o nga rarangi o te pukapuka whakatakoto tikanga mo te Kainga o Niu Etinipara, ko nga whenua i whakaritea e te Whakaminenga o Niu Tireni i mua ma nga Maori kua waihotia ma te Kawanatanga o te