G—l

16

"kahore e tika kia ata noho nga tangata me te ruri haere ite whenua i raro i o ratou waewae. E ki ana korua " Me noho tahi maua ko Te Kawana ki runga ki te Paraikete, kahore Te Kawana e pena ; kei te kumea atu mana anake." Ka korero ano " Kua whakamanaia ranei korua ete Kawanatanga hei homai whenua maku a kia whakaae atu ahau kia tangohia tetahi wahi ? Ki taku titiro i runga i te mahi o nga ruri e mahia ana koutou kia riro katoa te paraikete ma koutou a kia noho tahanga ahau." I runga i nga kupu i puta i te aonga o te ra ka kitea era e oti tenei tautohe ki te mea ka hoatu e te Kawanatanga nga Rahui eea ai ratou. Kei. te whakatika a Te Make a Te Pereki i Parihaka kei te haere ki Taranaki, puta ake a Te Whiti ki te whare i noho ai raua me te tono kia haere raua ki tona whare. Haere ana raua ka patai aia " E haere ana korua ki Taranaki kia kite i a Parete mo ana kupu homai whenua e kiia nei i puta i a ia, a ki te korero atu hoki ki te Kawanatanga ? " Ka ki a ia " E tika ana,"kahore ahau eki kia haere korua, (otira) ki te puta mai he pai, e pai ana." Ka whakahokia eTe Make "Me haere maua aki te puta tetahi kupu nui, ka hoki mai maua kia kite i a koe." I tana waea ano kia Te Hiana (i te 4 o Aperira, 1879) i honoa atu enei kupu e Te Make " I maro raua te kanohi a Te Whiti i tona patai mai kua whakamanaia ranei koe e te Kawanatanga hei homai whenua maku." I runga i to maua whakaaro ko nga kupu i puta ia Te Whiti ia Te Make he ata mea marire na taua Rangatira, Id te Kawanatanga kia whakaputaia atu e te Kawanatanga tetahi tikanga e oti ai enei raruraru ; a e Id ana maua i whakaatu mai a ia i tona mohio kia kite i te whakaritenga o aua raruraru i runga i te wehewehenga o te whenua ara te (wehewehenga o te paraikete) otia kaua te Kawana " e kukume atu, mana anake." Kahore i whakaritea i taua wa ete Kawanatanga. Engari i whakahoki kupu a Te Hiana ki a Te Make ite aonga ake otera o muri ote taenga ote waea ki a ia. Ikia ia " E whakaaro ana ahau i runga i nga kupu o Te Whiti e mahia ana a ia ki te korerorero i te raruraru nei aki te whakarite. E mau tonu ana ahau ki aku kupu o mua; a era ahau e tono kia hoatu kia 25 eka ote 100 kia nui atu ranei ote whenua katoa. Ka hoatu ano he moni, otira me ata mahi te moni kia waiho hei utu mo te taiepatanga ite whenua me te whakapai ote whenua. Era e ata whakaarohia nga Rangatira." Otira kahore he aha i. mahia. Heoi ano te mea i mahia hei whokahoki mo te aro mai a Te Whiti : Otira i tenei wa kua panuitia e te Kawanatanga tenei whenua mo te hoko, a no te 24 o Aperira, i puta ai to ratou whakaaro rne tuku te ra o te hoko ki muri mai, he nui nga mea hei ako i nga maori era e hokona te whenua me te kore whakarite Rahui ma ratou. Ite hokinga mai i Taranaki ki Poneke aTe Make, ite timatanga o Mei, ki muri mai i haere a ia kia kite i nga Rangatira katoa ara a Motu, a Hone Pihama, a Titokowaru, a Taurua me etahi atu, kahore i tae ki Parihaka, a kahore a ia i kite ia Te Whiti. VII.. —Te whakaeite mo te hoko i te Mania. Heoi ano nga korero e toe ana kia maua, ko te ara mahi a te Kawanatanga mo te hoko i te 16,000 eka kua ruritia nei, a panaia nei nga kairuri. A kua marama rawa i runga i nga korero o te Komihana mo nga whenua o te Karauna, o Nu Paremata, a, heoi ano ta maua, ko te korero poto atu. I runga i nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1877," ko nga whenua katoa kua riro ite rau o te patu, kua tau ki te Karauna; a, kua tukua ma nga Runanga whenua o ia kainga nga tikanga. A, ko to mea tika, me mahi tahi te Kawanatanga me te Runanga Whenua o Taranaki, i nga tikanga mo te hoko 6te Mania o Waimate. Ite2s o Maehe, 1869, i tae atu te waea a Te Paranihi (Colonial Treasurer), ki te Komihana o nga whenua o te Karauna " E ki ana Te Kawanatanga kia karangatia kia huihui tonu i tenei ra to Runanga Whenua, kia whakariterite mo te hoko ote Mania, i roto i nga wiki tomtom e haere ake nei. Ka waeatia atu ki a koe aianei te ahua ote panui. Inaianei, karangatia kia tu te Runanga." I te mutunga tina o taua ra, ka tu taua Runanga Whenua. I mua o te tuanga, e rua nga waea a Te Paranihi me te Heketari, kotahi o aua waea i ki, me tu te hoko ki Patea ; ko tetahi, ko te ahua o te Panui hei whakaaetanga ma te Runanga, a hei tukunga ki te nupepa i te aonga o te ra,a ki nga nupepa hoki o Atereria, he panui mo te hoko i te 16,000 eka ki Patea ia Mei e haere ake ana. I whakaae te Runanga ki taua panui, a ka whakariterite i nga whenua ; e mea ana hoki te ture, me whakariterite nga whenua mo te Taone, mo waho tata hoki o te Taone, a mo waho atu ano o te Taone. Ko tenei, i oti katoa ite aonga otera o muri iho otera i panaia ai te kairuri ite Mania. I mohio te Runanga ki taua pananga, a, i whakaaro ko te mahi i kiia nei e te Kawanatanga kia meatia e ratou, he mahi i tetahi o aua tikanga; a heoi ano ta ratou, ko te whakaputa kupu whakatika i te, panui. I korerorero ano ratou, a, whakaputa ana tetahi i tetahi korero " I rite ki te whakahe i te Kawanatanga." A whakaaro ana te nuinga o ratou era pea e puta he he o roto i taua wa ote raruraru, a whakahokia ana te hupu. I tukua e taua Runanga a ratou korero ki te aroaro ote Komihana, ako a ratou korero e apiti ana ki nga korero whaki. Ite aonga ote ra, ka panuitia taua hoko iNu Paremata, a i tae te kupu o Poneke kua tukua e te Minita kia panuitia ki Atereria, he Apiti mo te panui i Nui Tireni. I puta ki muri tonu mai nga pukapuka a te Komihana o nga Whenua o te Karauna, me te Kawangatanga i Poneke. I tukua e te Komihana tetahi waea tere i te 2 o Aperira, he patai " kua tonoa mai ranei he kaute mo nga Rahui Maori, te tikanga hoki o nga whenua utu haere me nga utu, kia tere." Ko etahi anake o enei kupu i whakahokia te utu, kahore he kupu mo nga Rahui Maori. I taua ra ano, ka tukua ano tetahi waea tere : ki ana, " ka tu ohorere te Runanga i te 3 o nga haora o tenei ra: me pehea nga Rahui?" Utua ana tenei, "ko nga Rahui ko ena i kiia ite waea ote Kairuri Tumuaki ara, me pupuru nga tekihana kaua e hokona." Ka pataia atu e maua ki te Komihana o nga whenua ote Karauna " a kahore te Runanga whenua i mohio ki nga Rahui.?" Whakahokia mai ana e ia, " I te taenga mai o tenei, i kite ahau i te Tumuaki kai-ruri, a whakina mai ana e ia nga tekihana ipa nei nga tanumanga tupapaku, nga mahinga ika, me nga ngakinga kai." Otira i taua wa kahore rawa i whakaritea nga Rahui; a no te 2 o Aperira i tukua atu ai e Meiha Paraone tona whakaaro kia whakaritea he Rahui; a kahore te Kawanatanga i whakaatu whakaaro ki te Runanga Whenua o tenei mea, e whakaarohia nuitia nei ete ngakau o te maori; a ko te tino take tenei nana i whakamutu te ruri, i te wa i puta mai ki o ratou kainga ara. me pehea o ratou kainga, me o ratou ngakinga kai nunui i roto o te whenua kua ruritia. I te 4 o Aperira ka tae atu te waea o Poneke, ki te Komihaua o nga Whenua o te Karauna