G—l

9

Kei te tono tonu mai te hunga kainoho o te taha ki Nu Paremata ki te Kawanatanga, ki to ratou he mea nui ki a ratou ki te mea ka whakakorea te hoki mai o Titokowaru ka pukuriri ai a ka tahuri ano pea ki te whawhai. A tohe ana nga tangata o te Takutai katoa kia murua eTe Kawana nga tikanga o mua kia whakaaetia te hoki o nga tangata i whawhai mai ki o ratou kainga. Kua hoki takitahi mai nga tangata i whawhai, a kua noho marara ki o ratou kainga tawhito i Waingongoro. Ite mutunga ote tau 1871 ko Titokowaru anake, ratou ko etahi koroheke ouou nei i noho huna i te wahi i waiho nei e ia hei wahi noho huna mana mo nga tau e toru. Ki te mea ka whakamatauria i reira te whakaaro he hoariri ratou a ka a atu ia ratou era pea e kore nga pai kua tau maii nga tau e rua kua hori atu. E toru nga ara hei mahinga ma Ta Tanara Makarini: ko te pana atu ia ratou i runga ite kaha, ko te tono ranei ia ratou kia noho ki nga Rahui kua whakaritea a kia whakaae ranei i runga i te kupu kore kia ata hoki ratou ki o ratou kainga, a kia matara ia. Whiriwhiria ana eiakoto te whakamutunga nei. IV Nga Kupu Whakaatu mo 1872. E kore e maha nga kupu hei whakamarama i nga kupu whakatau. I te Tonga ki Waingongoro ko nga whenua ma nga tangata Maori i kiia kia whakaritea, kia ruritia a ko nga wahi e hiahiatia ana kia hokona me hoko ki te Kawanatanga. Ite taha ki te Hauraro o Waingongoro ko te whenua ote Takutai katoa a tae noa ki Hangatahua awa, " a i kiia kautia kua riro i te rau o te patu " i kiia ehara i te whenua mo te whakanoho tangata a taea rawatia te whakariterite atu ki nga tangata Maori nga wahi ma ratou, a i kiia me ata whakarite atu ki nga tangata na ratou te whenua nga wahi e whakaaetia ana e ratou otira kaua e nui atu ite rima hereni te utu mo te eka kotahi. Ka oti enei Whakaatu te whakatika e Ta Tanara Makarini i runga i te mahara nui tukua ana ki nga mema o Te Runanga o nga Minita. Puta ana tetahi whakaaro o te ture hei whakahe ito ratou mahinga. Kua whakaaetia ete Paremete nga moni 200,000 pauna o roto o nga moni mo nga mahi nunui hei hoko whenua Maori i te Moutere ki te Hauraro. He whenua " Whenua Maori " ranei te whenua kua riro ite rau ote patu i runga i nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui a era e tika kia hokona aua whenua ki tetahi wahi o taua moni. I whakamatauria tenei i runga i tetahi tono o te Kawanatanga o Werengitana ara o te Porowini kia rihitia i nga tangata Maori mo nga tau e rua tekau ma tahi, te wheuua katoa (17,280 eka) i hoatu o te Kooti (compensation award) i waenganui o Waingongoro o Waitotara. Patai atu ana te Minita Tumuaki ki nga Apiha o te Ture e uru ana ranei enei whenua ki roto ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui. Iki te tino Roia ote Kuini (Attorney-General) ko nga whenua i riro ite rau ote patu a kua whakarerea atu ki nga tangata na ratou taua whenua i mua kua hoki ano ki te tikanga whenua Maori a e uru mai ana ki nga tikanga ote Ture mo nga mahi nunui; a mo nga whenua kua puta nei te whakataunga ate Kooti kua kore te mana Maori. Kahore he aha hei hokonga o roto ote whakaaetanga ate Paremete. Kahore iea te kupu rihi ate Kawanatanga ote Porowini o Werengitana ; otira he maha nga whenua whakatau i hokona ete Kawanatanga. Kua puta te kupu ate tino Roia o Te Kuini a kua marama e ki nei kahore he wahi o te whenua i riro i te rau o te patu a kahore i whakarerea "he whenua Maori " tena a e tika ana kia hokona; ano te mea kahore atu he moni hei hoko i nga whenua whakatau tukua ana enei kia uru ki roto ki te whakaae o te Paremete, a ko nga hoko katoa o te taha ki te Tonga o Waingongoro i utua ki. enei. I taua wa ano ka timata, te hoko whenua ki te Hauraro o Waingongoro i runga i te tikanga o aua kupu Whakaatu. Ko te timatanga ko te Kopua Poraka o 25,000 eka i te taha ki matau ote tahataha o Waitara, na Ngatimaru te tuku ; he wehewehenga tenei hunga no Ngatiruanui a kua haere ratou ki Waitara ki Hauraki a whakatu ana-i aia hei Hapu. Ite timatanga o Maehe 1872 ka kiia nuitia ite aroaro o Ngatiawa, o Taranaki o Ngatiruanui kia hokona aTe Kopua. Tukua ana eTe Kihipone he waea mo tenei hoko kia Ta Tanara Makarini me te ki atu "ka nui tona hiahia kia hokona taua wahi ki te mea ka riro mai a ki te kore e whakararurarua te rongomau;" a i kona ka ki atu a Ta Tanara Makarini kia Parete kia tahuri ki te hoko. Me ata tirotiro nga rohe a Ngatimaru, Ngatiawa, Taranaki me Ngatiruanui. Na ki te mea ka whakaaetia nga kupu timata o te hoko, me tere te hoko. I runga ite tono a te Kaunihera o te Porowini o Taranaki kia hokona, ka waea atu ano Te Kihipone ki te Minita Maori i nga kupu nei" kei te riri nga tangata o Taranaki no te mea kahore i hokona te whenua (20,000 eka) a Ngatimaru i kiia nei kia hokona, kua whakatakariri hoki a Ngatiruanui, no te mea kahore i whakaaetia to ratou hoko a meake ka whakakore. Me waea atu a koe kia Parete kia hokona." Kahore i roa kua puta mai te kupu ate Parete kua riro te whenua. I kona ka patai aia me pehea te ahua o te pukapuka o te whakaaetanga mo te hoko ki te Karauna i raro o nga tikanga o te Ture mo te mahi i nga mea nunui. Ai te kianga atu kaua e rere ke tena pukapuka o te whakaae ote hoko tuhia iho hoatu ana e nga Maori o ratou ingoa a Rehitatia ana. I muri tata mai ka tukua mai ano tetahi Poraka nui ake mo te hoko a ki ana a Te Omana Ida kiia atu kia Te Parete kua kitea e te Kawanatanga te taunga nui o te pai i runga i te hoko o Te Kopua kua kitea hoki te ahua aro mai o nga tangata Maori ite rere ke nei mo te wa roa o ratou whakaaro, a e pai ana ano te hoko kia ai he whenua hei whakanohonoho tangata, a i kiia atu kia mahi tonu aia i runga i te hoko mo tenei whenua rahi. I taua wa kua rapu aTe Whiti i tetahi whakaaro pehea ranei. Ite timatanga o Pepuere 1872 i tuhituhi a Mohi Tawhai ki te Kawanatanga ki ana " kua tae tetahi karere a Te Whiti ki a ia he tono atu kia Ngapuhi kia haere mai ki te hohou i te rongo i waenga i a ia i te Kawanatanga " a utua ana e ia ki ana e pai ana engari kia tono tahi hoki to Kawanatanga ka whakaae a ia. Ki ana aiaki te tono a korua ko te Kawanatanga ki au kia tu hei kai wawao ka tu ahau ito korua waenga; otira ki te tono ko te mea kotahi anake e kore e pai. Whakaaro ana te Kawanatanga kia kaua a Ngapuhi e wawao Tuhia ana he pukapuka ki a Mohi Tawhai whakapai ana ki tona utu i te tono a Te Whiti, a mutu ana i kona I reira kua rere haere te rongo ite Takutai ka whakahokia te whenua. Ka hohoro tonu te hoki o Titokowaru me nga morehu o era i oma ki Ngatimaru ki o ratou kainga tawhito. Tere haere mai ana nga Maori o etahi atu kainga ito marama kotahi tae atu ana te kotahi rau o Poneke. Ite huihuiuga, o te hawhe tau, i Parihaka, i ki atu a Wi Pirata ki nga tangata Maori kua tukua e ia te korero mo teriro i te rau o te patu ki te aroaro o Paremete kahore i tahuritia mai, a kahore a ia i hapai noa i o raton whakaaro i ki era ranei te Kawanatanga e pehea ranei e pehea ranei, otira i ki atu a ia kia ata whakariterite ratou ko te Kawanatanga. He maha nga hui i tu, kotahi i Omuturangi ako tetahi i Opunake, 2—G 1.