5

G.—l

Ko te pakanga o muri iho hei whakakino i to tatou atanoho, no Heretaunga a e tutata ana taua kainga ki Poneke, no te tau 1845 tena. Ko te timatanga na tetahi Eangatira Maori, ehara i te tino rangatira, ko Taringakuri te ingoa, ko te putake he tautohe i runga i te hoko o tetahi wahi whenua iti nei; a penei tahi te wehewehe ote Hapu me tera i Pewhairangi, he maha ratou i rere mai kia tatou, a ko te Puni te rangatira, ko te rangatira tenei nana i karanga ki uta nga Pakeha tuatahi i haere mai hei kainoho mo te whenua a piri tonu aia hei hoa aroha a mate noa. Ko tenei pakanga na nga hoia ote Kuini hui atu ki nga kainoho ote whenua hui atu hoki kia Te Puni ratou ko ona hoa Maori. B tika ana kia whakina na Wiremu Kingi Eangitake pea i ora ai te kainga nei a Poneke a ko ia ano te take o te pakanga i Waitara Taranaki, otira i te wa e korerotia nei kahore a ia i whakaae ki te uru atu ki te hoariri ki te patu i nga tangata noho ite whenua. E mea ana maua ki te mea i ata whakaritea tona whakahoa kia tatou i reira era pea a ia e piri tonu kia tatou hei hoa. Ko te toru o nga pakanga ko tera i to tatou whawhai ki nga tangata o Whanganui i te tau 1845. Ko te take he ohorere. E takaro ana tetahi o nga Eangatira o tetahi o nga Manuwao ote Kuini paku ohorere ana te pitara i tona ringa puta ana te mata o taua pitara i te paparinga o tetahi Eangatira nui. 1 runga ite tikanga Maori me rapu te utu o tenei mate ame horoi ki te toto. Eere atu ana etahi taitamariki ki te whare o tetahi tangata noho o te whenua a kohurutia ana etahi o tona whanau. Panuitia ana e tetahi Eangatira Hoia ope iti a te Kuini i Whanganui te ture mo te wa o te whawhai a hopukia ana tarona iho i nga kaikohurn. Tu ana te Pakanga i teawa o Whanganui. Ame te ritenga o mua wehewehe ana te Iwi: ko era i tutata ki te kainga i piri ki aTe Kuini a i whawhai. ite taha kia tatou, a i muri iho i etahi kokiri a nga Hoia hui ki nga hoa Maori a kahore nei i mate nui he tangata i pau nui ranei he taonga, mutu ana te whawhai hoki ana nga tangata ki te ahua o mua a kahore i wha kaohoa mo nga tau maha o muri. I waenga o te mutunga o tenei pakanga o muri nei me to tau 1860 kua whai whakaaro hou te ngakau o te tangata Maori kua nui haere te noho o te Pakeha me te ahu haere o te kainoho whenua ki nga kainga Maori, ahakoa he mea ata whakariterite tenei haere, oho ana nga Maori, me te oho ano o nga tangata kahore nei i maka, ina kitea te nui haere o nga tangata kainoho e rnaka ana. E mohio ana te tangata kahore nei i maka ki tona iti haere a mamae ake ana tona ngakau whakapehapeha, me tona kite iho ka nohoia te kainga o nga tangata kua iti haere te kaha a na ratou te mana o te whenua, a kua nui haere te noho o te kainoho, a nui ake te mamae mo te riro o o ratou whenua ahakoa pehea noa atu ratou, a tupu ake ana te hae me te riri a ka whanga marire, a te otinga kua tupu he pakanga, a ka whakataetae ki te tangata haere mai ki te noho i tona whenua; mo te wa e korerotia nei e koropupu ake ana enei whakaaro i roto i te ngakau o te Maori, a te putanga ake ka tahuri ratou ki te mahi tahi aki te whakakore ito tatou kake haere. Ko to ratou mahi tuatahi ko te mahi pupuri whenua a i timata tenei ki Manawapou i te Takutai ki te Hauauru, a i kona i puta te kupu o nga tangata i whakaritea e etahi hapu nui ka mutu to ratou hoko whenua a ka tahuri ratou ki te whakakore hoko o etahi atu ki nga Pakeha. Ko te mahi tuarua, he mahi nui ano (a i timata i taua kainga ano), ako tenei he whakamatau ki te whakatu i tetahi mea mo te Iwi e ahei ai ratou te noho i runga i te whakaaro ote ngakau oia tangata i raro ite mana ote Kingi Maori. He maha nga hapu nunui nga hapu aro ki te whawhai i uru ki tenei mea, o ko nga ara o te mahi kuare i whakaturia nei ki W raikato kahore i roa kua kaha te mahi i runga i etahi whenua nui, me te pana rawa atu i te mana o te Kuini a i runga i enei kapura taupoki ma te hau iti e whakaka a puta ana taua hau iti i nga mahi pouri i mahia ki Waitara ite tau 1860. Ko te ahua ote take o tenei ngangaretanga ko tenei, e tika ana ranei kia whakaputa kupu te rangatira o te hapu mo te hoko i nga eka 600 e tetahi tangata iti iho i taua rangatira iki nei nana taua whenua no te mea i noho tuturu aia ki reira. Otira i kitea e nga kaipupuru whenua, e nga tangata hoki e whai ana i te kingi tera tetahi mea rahi ke e puta ana i taua hoko. Kia ratou ko te tikanga tenei kia kaua rawa e hokona he whenua ki te Pakeha, me te mana o te kingi ki te whaka kore i taua hoko. Tahuri mai ana nga whakaaro o nga hapu o Waikato a waiho ana ma ratou te whawhai. I muri iho i tetahi whawhai poto i reira ite tau 1860-61 a i uru mai nei ratou ki roto hei hoa mo Wiremu Kingi Te Eangitake i nukuhia te Pakanga i te tau 1863 ki Waikato pu, a hutia ana te kara o te kingi hei tahuri mai ki o tatou hoa noho, hei huihuinga mo te whakanoa i te mana oTe Kuini amo te pana atu i nga Pakeha i nga Moutere. I nga whawhai katoa o muri iho ko te kupu whakaari tenei a nga toa Maori; a i nga wahi i riro ai ia ratou te kaha ko te mea i hiahiatia e ratou a i etahi wahi i kaha a i etahi wahi i koie ko te pana atu i nga kainoho. I whawh.aitia te whawhai nui o Waikato i te tau 1863-64 a te mutunga iho ko te mate o te hunga o te Kingi i Waikato i Tauranga a nohoia ana to ratou kainga e o tatou tangata ; a ata oti aua i aua wahi. Kahore i mutu te whawhai o Waikato ka timata te whawhai kaha ite Takutai ki te Hauauru tapahi atu i kona ra roto o te Moutere ki te Eawhiti me te uru mai o nga Hapu kahore ano i pa ki nga whawhai o mua, kua pa iti ranei. No tenei wa ka uru nga tangata ote Takutai ki te Hauauru ki nga mea e korerotia nei a te wahi kua kiia e koe e Te Kawana kia rapurapu maua ki nga peheatanga i runga ite mahi Komihana; ako te take tenei i uru ai. Kua hokona e nga tangata Maori e noho ana ki runga ite whenua i waenganui o Waitotara o Patea tetahi whenua e hono ana ki Waitotara ki te Hauraro, ki te Kawanatanga, a na Ngatiruanui na Whanganui taua whenua ; e nohoia ana e te kainoho, a kei te hangaia tetahi ara, ka puta mai etahi tangata o Ngatiruanui e noho nei ratou ki te Hauraro ki te taha ote Mania o Waimate ki te patu i nga kai hanga rori. Ite timatanga ote tau 1865 ka puta a Tienera Kamerona me etahi ope maha o nga Hoia o Te Kuini, he maha nga Marihia me nga hoia Maori; a timata ana te whawhai aka maha nga marama ka whati nga Hapu e whawhai mai ana ko te maha o nga tangata o a ratou Hapu i uru ki te whawhai engari kahore a Te Whiti, a Wiremu Kingi Matakatea me etahi atu Eangatira i uru. I te otinga o tenei whawhai ite marama o Hepetema, 1-565, ka tangohia te whenua o te Takutai katoa timata i Whanganui rere atu ki Parininihi, e wha tekau nei ona maero te mamao atu i Niu Paremata i runga i te rau o te patu a i runga i nga tikanga ote New Zealand Settlements Act. Otira kahore i aia atu nga tangata Maori ito ratou whenua. I whakahokia katoatia ratou i runga ite whakaaro nui ote Kawanatanga, ki tetahi wahi nui o to ratou whenua a noho ana i reira i runga i te ahua noho pai mai kia tatou, a tata noa te pau nga tau e toru, a tena ano i te tau 1868 i runga pea i te aro atu ki tetahi whawhai hou ia Te Kooti i te Takutai ki te Eawhiti ka tahuri ano etahi o nga tangata o te Takutai ki te Hauauru, ko Titokowaru ta ratou kai arahi, ka tahuri ano ratou ki te whawhai a whakahoroa ana te nuinga o nga kainga i runga