HE KORERO NO MUA.

Waka Maori, Volume III, Issue 71, 24 March 1866, Page 78

HE KORERO NO MUA.

Tenei te korero no tetahi moutere kei te moana kite taha whakarua o Niu Tirani. He moana ataahua taua moana, he ra, he mahana; otira he kino ona toka, he mea

hoki kaore e puta ki runga rawa, kai raro tonu o te wai e ngaro ana—he takiwa ano hoki ka puta kino ona marangai, a pakaru ana nga kaipuke ki runga ki nga toka. Engari ko nga kai o aua moutere he tini noa iho—haere te panana, te taro, te kokonaiti, te manu, te aha noa atu. Kei roto i wai he nui te ika, te koura, te pipi, te tio, mete tini noa iho ote kai. Te mahi a nga tangata o era moutere he kai, he rnoe i nga wahi marumaru i raro i nga rakau i te awatea, no te mea e tupu noa ana te kai—te mate mahi hoki. Heoi, no te tau 1789, i muri mai o te takiwa o Kapene Kuka, tera te rere haere tetahi kaipuke no te Kawanatanga o Ingarani i roto i aua moutere i taua moana kite ruri haere i nga whenua. Ko te ingoa ote Kapene o taua kaipuke ko Parai (Bligh)— te ingoa o te kaipuke ko te Pauti (Bounty). Ka rere taua puke ra ka u ki Oahu, ki Tahiti, ki Hawaiki, ki hea atu. Eke ana nga pakeha ki uta haereere ai i roto i nga tangata maori takuro ai, whakangahau ai i a ratou i runga i nga ritenga o tera takiwa. Ka manaakitia nuilia ratou e nga tangata whenua; t"he una kia noho tonu a ratou pakeha ki uta, kawa rawa e hoki. Ka mutu, ka trie kite takiwa hei hokinga mo te Kaipuke ki Inuarani ka whakawhaititia e te Kapene ona heramana ki runga kite kaipuke, ka rere kite moana. Tena etahi o nga heramana te tangi nei ki o ratou whaiaipo kua nvihue ki muri—ara, nga wahine maori nei o aua moutere. Nawai ra i rere te kaipuke ra, i rere, ka puta te whakaaro o etahi o nga heramana kia hoki. Katalii ka whakaritea i roto i a ratou kia tangohia te kaipuke hei kaipuke rere mo ratou ki nga moutere kia kiinihia tetahi kain.ga hei nohoanga tonutanga mo ratou. Heoi no tetahi po, e ware ana te Kapene i te nine, ka whakalika ratou ka hopuhopu i nga heramana me nga apiha e piri ana ki te Kapene, muri iho ka hopungia ko te Kapene. Katahi ka tukua tetahi o nga poti kite moana, ka hoatu he kai he wai hoki ki runga, mete kapahi (compass) hei tohu mo te rerenga. Katahi ka tonoa te Kapene ratou ko ona apiha, me nga heramana i piri tonu ki a ia, kia haere katoa ki runga ki taua poti. No te rupeketanga ki runga kite poti katahi ka tukuna te taura, ka mahue te poti i waenganui o te moana nui—i kona mate atu ai, ora ai ranei. Ekore e taea i konei te korero o te rerenga noatanga o taua poti kite moan 3; te matenga o nga tangata o runga i te hemo kai i te kore wai, ite mate noa atu. Ko etahi i mate ko etahi i u ano ki etahi whenua, muri iho ka puta ano nga morehu ki Ingarani i runga i etahi kaipuke. Na, no te mahuetanga o te poti, tokorua nga apiha o te kaipuke i noho tonu i roto i nga heramana i runga i te kaipuke—ko tetahi o aua apiha i karangatia e nga heremana hei Kapene whakatere i to ratou kaipuke, ko Karaitiana te ingoa (Christian). Katahi ka rere te kaipuke ra ka tae ki Toupouai (Toubouai) —he moutere kei ko noa mai o Tahiti. Kaore i pai nga tangata whenua o taua moutere ki a ratou : tahuri

tonu mai kite riri. Katalii ka hoki atu te kaipuke ka rere ki Tahiti. Pai tonu n<*a tangata o reira ki a ratou kia noho tonu ratou ki uta. Ki hai i roa e noho ana ka puta mai tetahi kaipuke manuwao no Ingarani kite kimi i a ratou —ko te Panatora (Pandora) te ingoa. Ka mau i reira te kau maono o ratou, mauria atu ana ki Ingarani whiu ai mo to ratou kino. Ko te rangatira, ko Karaitiana, ratou ko nga lioa tokowaru, i puta i runga i to ratou kaipuke i a te Piuti. Nga mea i haere i runga i taua kaipuke tokoiwa nga pakeha tokoiwa hoki a ratou wahine no Tahiti, me nga tangata whenua tokoono me nga wahine" tokotoru no etahi o aua tangata whenua—hui katoa ratou te kau ma rima nga tane, te kau ma rua nga wahine. Eke katoa enei kite kaipuke ka rere ki. te moana kite kimi kainga mo ratou. Karoa e rcrs ami ka tupono ki tetahi moutere iti nei kei te taha whakarua o Niu Tirani. Katahi ka haere ki uta ka titiro e ataahua ana te kainga iiei nohoanga mo ratou. Heoi ka mauria nya hanga o to ratou kaipuke ki uta. ko te kaipuke hoki ka whakapaea ki uia ka tahuna kite ahi he mea koi kitea te kaipuke ;nphiotia to ratou kainga. E rua pea maero te roa o taua moutere—he paku marie hoki. • Kaore tahi he tangata o taua moutere, engari i kite e ratou nga toim o te nohoanga tangata i mua atu—ara, nga toki, nga maramara tarainga rakau, me ng P , maara tawhito, me nga iwi tangata e ana. Heoi, ka noho ratou—ko te tau 1790 tenei i eke ai ratmi ki tuua moutere. Ngaro tonu iho ratou i nga pakeha o Ingarani, kaore hoki i mohiotia kei hea ranci e ngaro ana, kei hea ranei. Ko te ingoa o te moutere i noho ai ko Pitikeana. Na, no te tau 1525 (e 35 tau i muri iho o to ratou unga ki uta) ka tupono ano tetahi kaipuke o Ingarani ki tana moutere. Hua noa he tangata maori nga tangata o uta, he reo maori pea te reo; no te hoenga mai o tetahi waka o uta kite kaipuke ka karan«ja raai nga tamariki i runga kite reo pakeha kia hoatu he taura hei here i to raua waka. Ka ohorere nga pakeha i runga i te kaipuke, ka mea;—"Aue! he reo Ingarihi l f y eo .'" te e kenga mai o aua tamariki ki runga kite kaipuke ka hoatu he kai rua raua ; mauria ana whakapaitia rawatia ana, muri iho ka kainga. Mahara ana nga pakeha i hea ranei to raua mohiotanga ki tewhakaponokite Atua. Na te mea kakorero aua tamariki he uri raua no nga heramana nana i kahaki te kaipuke i mua—a te Pauti—katahi ka marama. Katahi ka haere te Kapene o te kaipuke ra ki uta. Te ekenga ki uta ka titiro ki nga tangata e noho ana—me te mea he pakeha te ahua, ko te reo he reo pakeha katoa. Ko nga heramana kua matemate katoa, kotahi tonu te mea enoho ana, ko Arama (Adams) te ingoa; kua koroheketia, kua hina te mahunga. Tauria ana e taua Kapene nga tane e noho ana e toru te kau ma ono, nga wahine e torn te kau—hui ki nga tangata matua ki nga tamariki. Ko te heramana ko Arama, "to ratou kaumatua, to ratou rangatira. He nui te aroha o taua iwi ki a ia—mana tonu

ana kupu ki a ratou. Titiro ana taua Kapene he iwi whakapono nui taua iwi kite Atua, nui atu i to te pakeha o Ingarani. Na to ratou kaumatua na Arama ratou i ako kite karakia. Korero ana mai taua kaumatua no to ratou ekenga ki uta ki hai i roa e noho ana ka puta te kino i roto i a ratou, he hue koki pea ki a ratou vvahine. Ka kohurutia etahi o nga pakehaengatangata maori, muri ilio patua ana etabi o nga maori e te pakeha ratou ko nga wahine ki te toki—he riri hoki no nga wahine mo te matenga o nga pakeha. Penei tonu to ratou mahi a mate katoa nga tane (maori, pakeha hoki) ko Arama anake te morehu, ratou ko nga wahine me nga tamariki. No te matenga o te katoa ka moe a Arama i tana moe, ka puta mai te anahera o te Atua, a Kapariera, kite v.hiu iaia mo ana hara. No tona oiionga ake ka nui tona webi, ka rere ki tuna paipera koropiko ai. Heoi, ka timata tonu i konei tana karakia. Tahuri tonu kite ako i nga wahine me tamariki, a rokolmnga noa mai e nga pakeha nei kua tino nui rawa te karakia o te katoa. He mea hoki kaore ano ratou i niohio ki nga kino o te ao i pai ai ta ratou mahi. lie nuiha nga kaipuke kua u ki taua moutere i muri mai nei. Ko Arama kua mate—i mate i a Maehe 1529. Na te Kavnnatanga i hoatu he toki, he hapara, he kani, he purapura, he aha noa atu, hei mahi ma ratou. He kau tetahi i hoatu ai hei v.hakatupu ma ratou. No muri nei ka nui h::urc te nrigara, kaore he tupuranga kai ina ratou i te paku o te moutere ; a, no te tau 1555 ka mauna ratou katoa e te Kawanatanga o Ingarani ki tetahi moutere rahi, ko Nawhaka Airana (Norfolk Island) te ingoa—he motu pai raua atu taua motu. Hui katoa nga tane, nga wahine, me nga tamariki, i mauria ki taua moutere ka 194 —a, e noho mai nei ano kei reira inaianei, ratou anake me a ratau kai whakaako. No te haeretanga mai i to ratou moutere ka tangi nui te katoa. Inaianei kua akonaki te parau whenua, kite mahi kamura, kite mahi parakimeti, ki nga mahi katoa hoki.