TEWHAWHAI.

Waka Maori, Volume I, Issue 24, 30 April 1864, Page 1

TE WHA WHAI.

E riri ana te riri i Orakau ka rewa mai te tohu i Maungatautari ite Hatarei, te 2 o nga ra o Apereira, ka haere mai ki Pukerimu huaki ai—he pa no te hoia a Pukerimu kei tana wheu.ua. lie mahara kua mene te nuinga o nga hoia ki Orakau i haere mai ai—tac kite 250 taua tohu. No te tatanga kite pa ka rokohanga i etahi o uga hoia haere hoihoe hoki mai ana kite kainga me nga kete kaanga hei kai ma o ratou lioiho. Katahi ka puhia taua liuuga hoia nei; ka tu ana ko te lioiho kotahi, ko nga tangatai pu takatoa. Katahi ka whakaputa etahi o nga hoiakiwahoki te riri ; ki hai i maunu nui ki waho, koi titiro nga maori he tokomaha ratou, a, ka wohi, ka oma.

No te kitenga i te hoia e haere atu aua ka whati kite taiepa i muri i aratou, he mea keri a awatia hei taiepa kau—katahi ka tau iho ki kona pupuhi ai. Ki hai i whai miuiti e pupuhi aua ka riro ano, ka whati kiuo tonu iho ; makaia ana etahi o ratou kahu kite wheuua kia mama ai te oma. He tokoiti no nga lioia haere hoiho i reira te taea ai te kokoti kia tae ake uga hoia haere i raro—ko te uuinga o nga hoia liaere hoiho e ngaro ana i Orakau. Heoi, ka whaia haeretia e te hoia i raro i te ■vvhenua ; whai noa, maero noa e whai ana, katahi ka tukuna atu ka hokimai kite kainga. Ivaore o te pakeha i tu ; kaore hoki i mohiotia o tera. Kotahi te tangata maori, ko Hakaraia te ingoa, lie kai hari meera tio te Kawauatanga, i mau i te hoa riri, arahina atu aua ki Maungatautari. No te taenga ki reira ka puhia tona hoiho, ka tahuna te tera mete paraire kite ahi, mete peke o te meera hoki i talyana ano. No te 3 o uga ra o Apereiraka haere atu te tangata no Wiremu Nera kite tono i taua tangata kia tukua mai ; heoi tukua mai ana, ine te ki niai koki heoi te tangata e whakaorangia—ki te mau lie tangata apopo ake nei e hari meera ana nio te Ivawauatauga me pupuhi kia mate. Ko Wiremu te AwaitaiaoNgatimahanga kua tae ki Porewa i Mauugatautari kite korero ki nga rangatira o reira kia whakamutua te whawhai, kia houhia te rougo. I waho o te pa ta ratou huihuinga. Ka korero atu a Wiremu te Awaitaia, ka ki atu kia hohoro te whakaae ki nsa ritensra # c o 0 te Ivuiui; heoti ano he oranga mo ratou. Kite roa ratou e rapu aua katahi ratou ka raru apopo. Ko Waikato rawa ano taua 1 karauga atu ai kia whakarougona aua korero. Mehemea ko te ahua o mua ka rongo ratou ki tona reo ; ko teuei, kua wehe ke atu pea i a ia o ratou wliakaaro. lie tangata ia no te pai ; te mau nga o te rongo i mua i Taranaki, i reira ano ia—ko tona mahi pai teua he liouhou rongo. Katahi ka whakatika a Kereopa o Tainui, a Ruihana o Ngatipou, me etahi rangatira atu o Waikato, o Ngatimaru hoki, ka ki e pai ana ratou kite tikanga o te Tianara, me horaai e ratou a ratou pu ki a ia; heoi, ka tae a Kereopa ki nga pu e rua ka whakatakoto kite whenua ; katahi ka ki atu nga kai whakamaori e kore e pai te Tianara ki tena, engari me mau rawa e ratou Dga pu ki a te Tianara, ma o ratou ringa ano e hoatu. Heoi, whakatika ana nga taugata te kau ma rima haere tonu atu ana ratou ko Wiremu te Awaitaia, tae atu ana

ki a te Tianara i Pukerimu, lioatu ana a ratou pu. Ko nga ingoa o aua tangata koia enci;—ko Ruihana o Ngatikarewa, he pa tana i homai ai ; ko Ivereopa o Tainui, he pu lioki tana; ko Hapurona o Ngatiwliauroa, he pa tana; ko Paupa raua ko Hamiora o Ngatiruru, he pu a raua; ko Harauere o Ngatimahanga, he pu tana; no Ngauugau ko Eruera, ko Hone Haki, ko te Remaiuuku, ko Karanan ia, ko Renata, ko te Wateue, ko Maihi, he pu anake ta enei; ko Paora Puni, ko Raharuhe, he taiaha ta enei. Ko Mohi te Ahi a te Ngu i tuku mai i tona pu ; engari ko ia i noho atu, he mate no tona turi. No te Turei, te 12 o nga ra o Apereira, ka lioki atu etahi o ratou ki Porewa kite korero ki uga hoa i niahue atu kia haere mai ki roto kite pakeha—na te Tianara ratou i tono atu. No te Wenerei ka manu mai nga waka te kau ma rima; nga tangata i runga 28 nga tane, 57 nga wahine me nga tamariki—tae katoa mai enei kite pa o nga hoia, kai te pakeha e noho ana inaiauei. Titiro atu kite kuri, kite poaka, kite aha noa atu i ruuga i nga waka, ehara i te hanga ake ! Nga hapara, nga pikaka, nga poke, nga kapu, nga taiaha, ngapatiti, nga kete, uga kahu, nga pouaka, nga kohua, nga pata, me nga pu, mete mokai kaka, mete aha noa atu, tomo tonu nga waka. Ileoi, ekore e ngaro te mate o Waikato i tukua mai ai a ratou wahine me a ratou tamariki kite pakeha—he hemo kai, koia i tukua mai ai enei koroheke me nga wahine kia watea ratou kite riri, koi raruraru i te hanga wahine. Ko te nimiga o nga tangata o te kainga i haere atu ki etahi wahi ote motu—e ki ana kei Taupo etahi. No te Taitei, te 14 o nga ra, ka haere atu nga hoia 550 kite tukituki ite pa, rokohauga atu tokotoru tonu nga tangata, he koroheke auake, i roto e noho ana—a, waiho iho ana ete pakeha kia noho aua. Ko etahi tangata i kitea atu i ruuga hiwi e haere atu ana, eaia haeretiaana nga kau e waru. Katahi ka hopohopougia e te hoia nga poaka i niahue e taua iwi, me nga nauinaui, me nga manu ; muri iho tahuri ana kite tukituki i nga taiepa, ka mutu lioki mai ana ki to ratou kainga. Na, ko te whakamutuuga teuei o nga kaiuga o Waikato i taua whenua ; kua riro katoa mai kite pakeha.

Kua liui nga tangata o te Waiau ratou ko nga rangatira o tetahi o nga manuwao, me nga Kai-whakawa pakeha tokorua, ki te whakapuaki i o ratou "vvhakaro i roto i nga kiuo o tenei takiwa. Hui katoa nga maori i taua hui 150, nga pakeha 60. Mo te pai anake nga korero o taua iwi nei, mo te pai anake; ko te piri anake ratou ki nga Ture ote Kuini. Te kau o ratou, he tangata anake no roto i te riri, i tukua mai a ratou pu, i ki tuturu hei tangata ratou mo te Kuini.

No te 18 o nga ra o Apereira ka whakamatea a Ruarangi raua ko Okeroa rao ta raua mahi kohuru—ta Ruarangi ko nga wahine pakelia ; Okeroa, ko te Waiti, he tangata maori no Ngapuhi. I whaka-

tarouatia aua tangata. Haere tahi atu ana ratou ko nga minita kite wahi hei whakamatenga. Te taenga atu ki reira ka tangi ki nga Minita, ka ru ki nga pakeha tiaki o te whare herehere, muri iho ka tuku i o raua tinana kite mate. Heoti ano ta te taugatako te tinana ; ko nga Wairua kai te At.ua nui o te Raugi te whakaaro mo ena. Ko te tinana o Ruarangi kua laoatu ki ona whanaunga na ratou i tanu i Oraki. He maori ano etahi e matakitaki ana kite whakamatensra. _ r O He pavau te ki kua mate a Rewi o Ngatimaniapoto, kai te ora tonu—kai Rangitoto e noho ana iuaiauei, ratou ko nga inorehu o Orakau.

Tokowaru riga maori o nga mea i riro ora mai i te pakeha i te riri i Orakau kua mate i muri nei, i ona tunga. Tokorima hoki nga pakeha kua mate i ona tuuga ano.