HE IWI MANGERE RANEI TE MAORI?

Puke ki Hikurangi, Issue 21, 30 December 1899, Page 4

HE IWI MANGERE RANEI TE MAORI?

He tino kupu tawai na etahi Pakeha. he Twi Mangere te Maori, no o ratau Tipuna iho te Mangere tuku iho ki o ratau Uri; ki te timata te Maori i tetahi mahi kaore e u, hei te taimatanga kanui te kaha, kia roa ka hoha, ka ngenge, ka whakarere i te mahi, e kore au e mea he tino he tenei korero a te Pakeha, he tika ano, kai whea oti te Iwi kaore rawa he mea Mangere. Ehara rawa i te mea tino'whakamiharo ki ji au te kore o te Maori e u kite mahi, ehara o tatau Tipuna i te Iwi mahi i nga mahi tuturu. Heoi ano a ratau mahi tuturu ko nga mahi kai, na reira tuku iho ki a tatau ki 3 tenei Whakatipuranga ka ahua pera ano te tu, me nga whakaaro, kaua te Pakeha e tawai i a tatau, engari me tohutohu i runga i te ngakau whakaaro Ahakoa te whakamanamana o te Pakeha mo to ratau kaha kite mahi, mo to ratau u, takahi iho ratau i ta ratau kupu ano. He maha nga Pakeha e mohio ana au he huhua noa atu a ratau mahi, a, e kore ana e pumau kite mahi kotahi, mehemea te Pakeha ka kite he pai atu, he nui ake te moni o tetahi mahi, ka whakarerca e ia tana mahi tawhito. i. pumau tonu ai te Pakeha kite mahi, he mohio nona ko te mate tonu mehemea ia kaore e mahi. I kore ai te Maori e u tonu kite mahi he mohio nona ahakoa kore ia e mahi e kore ia o mate,' perame te Pakeha. Ki taku whakaaro ehara te iwi Maori i te iwi Mangere, mai i o ratau Tipuna rano "He toa tana, he toa Pahekeheke, he toa ngaki-kai, he toa niau tonu" he Whakatauki n'n taaa na te Maori, mehemea he Iwi Mangere taua te Maori, no muri nei i Mangere sii no nga ra i te Pakeha, he Iwi ahu Whenua te Maori i mua. I hanga Pa kaha ratau mo ratau kai ohorere i te hoa riri, ko nga Pa i ata hanga, i karia te Whenua i tuangia te ngahere, katahi ka toia te rakau ki nga Pukepuke i tu ai nga Pa, i hanga Waka ratau mo ratau hei Waka Whawhai, liei Waka patu kai. Kaore te Maori i rite ki nga Maori o era atu Whenua, e kore nei e hanga Whare ataahua mo ratau, Waka ataahua ranei, ko nga Whare o te Maori he Whare ataahua, he Whare Whakairo, ko roto kakata kau ana i te whatu o te Paua, i te Kakaho, i te Tukutuku. He mea whakamiharo na te Pakeha nga Waka taua o te Maori, i runga i te ngakau kaha o tatau Tipuna, ka poka whakaaro ratau kite whakarere i Hawaiki, kite heke mai ki nga Mouterc o te Tonga. E kore rawa tenei whakaaro e taea e nga Iwi tntua, e nga Iwi Mangere. I ata mahi i ata whakatipu te Maori i te kai, i te Kumara, i te Taro, i patu i te Manu, i tp Kiore, he Iwi kaha kite haere ma te waewae, ko o ratau huarahi l kawea rawatanga hei nga keokeonga o nga Man nga. Mehemea he Iwi Mangere te Maori, e kore rawa e mahi i enei mahi. I te unga mai o te Pakeha, i kitea ano te ahu Whenua o te Maori. 1 kaha rawa ratau kite whakatipu i te Witi, ahakoa kaore a ratau Parau Mihini ranei hei tapahi, hei patu i te Witi, he Mira huri Witi a ratau, he Kaipuke hoki. I enei ra e kitea ana ano te kaha o te Maori kite mahi. He kaha ratau kite kuti Hipi, kite mahi Rori, kite tua ngahere, kite mahi i nga mahi taikaha, ina ke te he, he kore no eaei mahi e pumau tonu, he maha ano nga Pakeha e mea ana he pai te rironga, mete riro o nga Whenua o tc Maori i te Pakeha, notemea i to ratau Mangere kaore ratau e whakapai i o ratau Whenua, e whakatipu rawa ranei ki runga. I etahi tau kua pahure ake nei, i kiia te Kooti-maria he Iwi mangere, otira e Kitea i enei ra, kaore he Iwi ahu Whenua, i ko atu i te Kooti-mana. I mangere ai ratau i mua, lie kino no nga Ture o to ratau Whenua, kaore kau he take hei whakakaha i te tangata ki temahi, i te takoto hee o nga Ture, I muri iho i te whakahounga i nga Ture, katahi ka kaha te Kooti-mana kite mahi. I penei ano t'e kupu mo te Airihi i tetahi wa, he Iwi tino mangere, heoi ano te mahi i pahure i a ratau he takaro. I mangere ai te Airihi, he kino no nga Ture o to ratau Whenua. Kite mahi te Airihi, e kore ia e .aohio hei a wai ranei te hua o tona mahi, engari ano te ngahautanga o tona takaro hei a ia ano, na reira ka hihiko tona ngakau ki te takaro, he ngoikore kite mahi, wai hoki ehara i te mea na te mangere anake o te Ma-

ori i kore ai e kaha kite whakapai i o ratau Whenua, engari na te kino ano o nga Tur.e tetahi. E kore te tangata e whakapai i tona Whenua e takoto Papatipu ana, e kore hoki a mohiotia e ia, e riro mai ranei i a ia a te ra ote Whakawakanga. He aha ra i kore ai e kimihia e te Paremata tetahi Ture hei whakaea i te moni ate tangata i pau i te whakapainga i te Whenua Papatipu"? mehemea e oti ana tetahi Ture penei, era pea e hihiko te tangata kite mahi. Ko etahi Whenua kua Karauna Karaatitia, he kaha rawa kite whakapai, ite wehewehe o nga hea o te tangata, i te maha rawa o nga tangata ki roto i te" Poraka kotahi, i te kore mohio ote Maori, ite kore moni noki. He ruarua nei nga Maori kua whiwhi moni i runga i te "Ture tuku Nama a te Kawanaianga ki nga tangata whakanohonoho Whenua ite tau 1891," mehemea i ahua ngawari iho nga ritenga o tenei Ture, tera ano e maha nga Maori e whiwhi kite moni hei whakapai i o ratau Whenaa. Tera ake ano etahi take i kore ai te Maori e ahei ki tc whakamahi i o ratau Whenua, otira kite tangata kaore e tino whakaaro, te tino take tonu he mangere no te Maori, mehemea i rite te noho a te Maori ki ta te Pakeha tera ratau e tino hihiko atu kite mahi. I rite te noho a nga tangata o Motueka ki ta te Pakeha, i te mea kua wehewehe o ratau Whenua, a, i te mea ka mate ratau kite kore ratau e mahi, na, tenei u tonu ratau kite mahi iara "i a ra, a e kiia ana kore rawa he tangata mangere kotahi o Motueka. He nui nga Whenua ote Maori kua Riitia kite Pakeha, otira nui ke atu te pamga kite Pakeha, ite painga kite Maori; Ko te Maori nona nei te Whenua ka meinga hei Pononga mo te Pakeha, te tikanga ia, ko te tangata Whenua ano ko te Maori hei Rangatira. Te heeo te moni Reti he ngawari rawa no te putanga mai kite tangata., kaore te tangata e uhupoho kite pau', mehemea na te maringitanga o te Kakawa i whiwhi ai kite moni, ka tupato Tetahi tikanga hee a te Maori, ko te kore e mahi ton.i iara i a ra, penei mete Pakeha. ]S T a tenei na te kcre e m:ihi tonu i nga wa katoa i uru mai ai nga whakaaro kino ki roto ote ngakau o te tangata, a, te Haputanga ko etahi mahi kino, he Whakatauaki nate Pakeha. "he nui te mahi kai te Rewera ma nga ringaringa mange v e," kite Pakeha, kite kitea he tangata kaore he mahi, e haere noa ana kaore e mohiotia tona take ora, ka hopungia kite Whare-herehere. E mea ana hoki te Paipera; "kite kahore tetahi e mahi kia kahore hoki ia e kai." he kupu tino tika rawa tenei. Mehemea kite whangaia te tangata mangere, katahi ka tino kaha rawa tona mangere; E hara ite arohakore te kore e whangai i te tangata mangere, engari he aroha, he wbakaako hoki i a ia kia mahi oranga mona ake ano, a, kia kaua e whakamanawa ki etahi, e kohuru ranei i nga mea mahi. Na te aroha o te Matua i whiu ai ia i tona tamaiti kia mohio; He kupu tenei naku ki toku Iwi kite l»vi Maori, ete Iwi kaua rawa e tukua mai nga Pakeha mangere ki o koutou kainga noho ai. Te numga o tenei tu Pakeha he. tutua, he Atua kore, kaore o ratau painga, engari e rite ana ratau kite paitini, e paitini ana i a kor.tou Tamariki ki nga kupu me nga mahi weriweri, e paitini ana i o koutou ngakau ki nga whakaaro Taurekareka. E rite ana enei Pakeha kite paru e rukea ana ki waho ote Taone. He kupu whakamutunga. He nui nga Maori e whiwhi ana i te moni ia tau ia tau, otira ko nga hua o a ratau moni kahore e kitea, heoi ano to ratau tino whakaaro ko te hoko Kakahu whakapaipai mo ratau, ten a ko ratau Whare he weriweri rawa, he maha nga tangata e moe ana i te Wahine, otira kaore o ratau Whare hei kohanga mo a ratau Wahine, me a ratau Tamariki. Ko etahi e hanga Whare, atahua ana mo a ratau Hoiho, tena mo racau ake kaore kau, ma te Whare ka kiia ai te taugata he tangata, te kainga he kainga. He aha ra i kore ai nga Tamariki taane e whakapuranga moni ma ratau kite Peeke o nga toenga, ka rawaka ra ka hanga ai he Whare, ka moe ai i te W'ahine, kia tau ai, kia pai ai te noho. He tikanga ngawari noa iho tenei kite titiro atu ate whakaaro. Kaati aku kupu i konei, ki taku whakaaro ehara taua te Iwi Maori i te Iwi Mangere, engari na te tu he o nga Ture e pa ana ki o tatau Whenua, na te tu he o a tatau tikanga, na te ngoikore hoki o tatau whakaaro i Ma-ngere ai tatau. To tatau ora to te Iwi Maori kai te u tonu

kite mahi i nga ra katoa, kai te u hoki o nga whakaaro kite Atua. He Whakapono pirau te Whakapono o te tangata Mangere. He Iwi whai mana te Maori, he Iwi Rangatira, otira ko te nuinga 0 to ratau Rangatiratanga kai te moe, penei mete Koura kai te Kop// tonu o te Whenua, he Iwi ahu, Whecua te Maori, he Iwi kaha kite mahi,' engari ra ko to ratau tino kahanga kai te moe, kai te tatari ki a whakaohoa, ki a whakaakonu, ki a whakatipuria. Reweti Mokena Kohere. Kauangaroa. Tihema 13th 1899. Kite Etita o "Te Puke. Ki Hikurangi" e hoa tukua atu enei kupu torutoru hei whakautu mo te panui a Waata Hipango, whakahoki i ta maua whakaatu ko Tahunuiarangi, 1 nga whakamarama a Eruera i te he o nga putake a Waata, me ona hoa o te hui Ki Hiruharama ia Hepetema i mahue ake nei, na e hoa e Waata Hipango, mo to kupu mo te Teihana i Waipu, ko Ratana te Ingoa e tika ana pea, ofciia maku e ki atu ki a koe. ko taua Teihana he mea ata korero no te wa e ora ana a Reupena Ngarino, mate atu ia ora ake ko te Pakaru te Kaumatua, ko nga Tamariki ko Eruera nei ano tetahi, ko Reremoana me etahi atu, na ratau i kohikohi te 111 oni £llO kia mahia ai taua Teihana, ko te tohinga i tc Ingoa o taua Teihana na Reremoana raua ko Taraua Utiku, he tohu whakanui ra tena 'i to ratau Kaumatua oranga ake*o te Iwi. kaati mo tena waahi o to panui mo te taha kite Kaunihera a maua ko Taitoko ehara i au ehara ia Taitoko, ehara ia Eruera i whakahe, ehara ia Tahunuiarangi i whakahe engari na te mangere, na te ngoikore o te Iwi Whanganui, he Tamaiti koe i noho i Kura, ko to mohiotanga kaore i kitea e maua ko to Papa i taua wa, heoi ko Taitoko i tohe tonu kia mau te Iwi Whanganui, ki tepupur; Whenua, engari te reti te mahi ahu Whenua, heoi ko koe tonu me ou kai tautoko i tuku Pitihana kite Kawanatanga kia hokona a Ohotu, a ko koe tonu te Tamaiti i kiia nei e Taitoko he tohia iho na hei Ingoa mo tetahi Tamaiti iti ko kaati tena, mo to whakarite kia liakopa raua ko Ehau, e Tama e kaore ta maua panui i huna i te Ingoa o Eiuera o te tangata nana nga korero i mamma ai o matau ngakau, e kore ai e tika to whakarite, engari pea kce e haere na i runga i nga Iwi, notemea kua korero koe i te hui ki Hiruharama, ko to tino hiahia kia tu koe hei Mema, m :> nga mate ake o roto i te awa o Whanganui, kaati mo te hui ki Putiki i te 22 o Noema nei, ka korero ano hoki to kai tautoko a te Whatarangi, ko to tu ko ta ratau tautoko hoki i a koe, mo te takiwa ake o te awa o Whanganui, na reira hoki tetahi o korua a Eruera i tu atu ai kite whakautu i nga kupu a te Whatarangi, penei, katahi te tikanga he, ka haere kite amine mai i nga pooti o te Tai Hauauru hei tautoko, ko te whakaaro ia ou me ou kai tautoko, mo Whanganui ake, tuarua, ko nga mate o Whanganui ehara i nga Pakeha Paraiweti Kamupene ranei, engari na te Tima mo te awa o Whanganui, ka kino nga pa Tuna _ Piharau hoki, ko nga hoko hoki i nga Whenua o Whanganui kite Kawanatanga anake, kotahi tonu te tangata Paraiweti ko Hakaraia o Ngaati Raukawa i whakamatau kite Whenua 0 Tarewa ma, kia riro i a iamo te.utu £1,400 heoi na wai ra ia nei i mea me hoko kite Kawanatanga mo te £7OO pauna me nga rerenga ano, kaati tena ko te aha koia i hiahia ai kce me reti nga Whenua, ehara koia i te moni, na mo to korero ano i to take reti, 1 te mea e takoto wehewehe ana, ara takiwa ke takiwa ke ngahia o te tangata_kotahi, me reti e taea ai te mahi, na kia ata whakaaro hoki' koa koe e Tama, mehemea erimangaporaka Whenua o te tangata kotahi, engari ko tona papa kainga e 50 nga eka, ko nga waahi e 4 ka retia mo te ono tekau-tau, kaati ko nga Tamariki - a taua. tangata tokowha, ka moe Wahine Taane, ka moe e kore e tae ake ki te 10 tau nei kua whanaU he Tamariki, e kore hoki e tae atu kite 20 tau kua whanau hoki he Tamariki ma aua Mokopuna, e kore hoki e tae ki tetahi atu 20 tau kua whanau hoki he Uri ma era, mete whanau ano hoki nga Uri tuatahi, e Tama kai whea he oranga kia tutuki atu ai : kite ono tekau tau o te riihi o era Whenua, e hoki mai ai te Whenua hei oranga mo nga tini Mokopuna, mei pai ke atu mei ki Koe me horoi atu te fciana Maori, me nga ritenga Maori katca, me tuturu

Pakeha tatav.. kia ahei ai te waha kawenga i nga rori, Li te kimi mahi haere ai, kaati mo to kupu whakaritc ki o maua ringa e pupuri ana ite taha ote kupenga kai te pai nau tati, engari mehemea mo te ahua o nga mohiotanga o tou tinana me to whanaunga, ara me Eruera, ka ki atu au ki a koe ko te kite koe i nga hua o tona tinana, ina ra kua oti katoa ona Whenua te whakapai, ahakoa kai roto ite rohe potae kai waho ranei, kua oti katoa te whakapai, kua puta nga hua ki tona tinana. na mo to kupu whakahe mo te Ingoa ote Kai Tiaki ote Katoa, he tangata ke e Tama, kua kitea rate tinihanga o etahi o nga tangata o Whanganui, ara o Haami i ana Tamariki ake,, i te aroaro ote Kooti a Tiati Waari, hAxiiwhi taogata mate, i mea taua tangata kia ngaro nga Ingoa o etahi o ana Tamariki ake, kia uru ko nga Tamariki anake i tona aroaro ake, kia tu ai koia ano hei kai tiaki, kia taea e ia te hoko nga Whenua, na te Tiati i ngakau pai i kore ai taua tangata e hopukia kite herebere, tetahi Tamaiti ano no Whanganui uno, ko te Tame te Ingoa, he whango te reo, he turi nga taringa, ko te tuakana i mate, kaore rawa nga whanaunga i pai kia whakabaere i nga hea o te tuakana, kia taka mai ki taua whango nei, heoi na Eruera i whakabaere kite aroaro o te Kooti, ka tika taua whango ki nga hea o tona tuakana, mehemea ko ona . whanaunga ake e kore rawa e maharatia taua whango, na kona au i mahara ai icai te tika te korero a Eruera, me tuku nga Kuia nga Koroheke nga Tamariki ronrori ki tc ringa ringa ote Kai tiaki hei whakahaere, mo to kupu mo te rori mo uta o Whanganui, e Tama kua kohia atu e Eruera me nga Matua te moni £SO mo tj rori, tukua atu kia' Hakaraia Korako raua ko Tapa, he peka tunu rohi tetahi, he whare Karakia tetahi he whare Kara tetahi, i kohia atu he moni e Eruera. Heoi ano. Na to Matua. Winiata Te Puhaki.

Porangahau. Tihema 12th, 1599. Kia "Te Puke Ki Hikurangi," e Koro tena koe me on Rangaura, taane Wahine Tamariki, nga oiorehu a Aitua, tena ra koutou katoi. E "Puke" man e hoatu ki taku Tu-akar;a-papa kia .Morehu Tamahau, tenei kua tae mai tona panui kia haeiv atn an kite hui a te Kotahitanga o nga Tamariki o te Kura o te A-ute hepai txua p.i:i u, me tauahni a nga Tamariki, kaati kaore eta» atn i te taimaha o te tinana, ko te hiahia kia rongo nui atu. E Koro Tamahau tena koe, tena koe, nga Morehu tena koutou katoa, manaakitia te hui a nga Tamariki, ko koutou tonu hei tarmga mooku i te Marac o Aotearoa mete Waipounamu, ko te "Puke" hei pikau haere mai ka rongo ai mehemea ia he painga mo tatau kai te Kotahitanga o ana Tamariki, he aha tehee, ka whiwhi o tatau tinana ki te hari nui, tena ra e nga Tamariki kia kaha kia terete whakahaere i ta koutou i kite ai, hei painga mo nga Iwi, hei rupahu noa ranei, penei me enei Matauranga maha e rupahu nei ano, kaore ano he painga, kaati noa. Heta Matua.

Kai Iwi. Tihema 12th 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e hoa tena koe me o hoa hapai i to tatau taonga, hei kawe i nga korero a ia tangata a ia tangata, ki nga Marae o nga»motu e rua nei ki Aotearoa mete Waipounamu, ma te Kaihanga ite waahi ngaro tatau e tiaki. E whakatika ana au ki to kupu, e ki nei me mutu ta rnaua tukutuku panui ko te Aoturoa, engari me kite a cinana maua ia maua, e hoa kua mutu noa atu au, i taku panui i panuitia nei e te "Puke Ki Hikurangi" i te 22 o Hepetema a i puta taua panui i te "Puke Ki Hikurangi," i te 30 o Hepetema 1899, nama 15 ote tau 2 wharangi 7, kei kona taku kupu kua mutu au, kaati no te panui ano a te Aoturoa Win o muri nei, koia i rere atu ai ano iiena panui, ko tenei kua mutu au, he kupu atu hoki taku ki a koe kaua hei riri mai kia pai to whakaaro, tenei te kupu me mutu to tuku i nga panui penei me ta te Aoturoa Wiu i utua atu nei, notemea kaore a na whakahe i taku panui, i ki nei kua tutaki maua ko te Aoturoa Wiu ki Whanganui, kua utua e ia taku patai, ko tenei kia ora tatau notemea kua tata te tau hou me hou hoki nga korero. Na Waaka Hakaraia.

Pamoana. Kura Maori Komiti. Tihema 16th,1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," tena koe i nga ra e whakatata nei kia Mere Kirihimete, me Hapenuia. E hoa kia pai mai koe kite tuku atu i enei korero e whai ake nei. No te 14 o nga ra nei, ka kohi moni nga Tamariki o te Pamoana Kura, ma nga Poueru o te Ingarihi, e Whawbai mai nei i Awherika, kohia ake nga moni £1 „ 10s, a, kua tukua ki Poneke i teaei ra tonu, kaati tena. Ite 15 onga ra nei, he ra nui tena no nga Tamariki ote Pamoana'Kura, mete Iwi nui o Ngaati Pamoana, te take ko te ra tenei i mutu ai te Kara, ara, ka Hararei nga Tamariki. I tenei rangi ka takoto te Hakari a te Mahita o te Kura, ma nga Tamariki me o ntau Matua, ko nga kai he mea hari mai no te Taone o Whanganui, ko nga moni i utua ai nga kai, no Ingarangi, e £2 pauna, no Akarana £1 pauna, no Poneke £2 pauna, no Whanganui £1 pauna. Ko nga kai nei e 270 pauna weiti o nga Keeke, e 240 pauna weeii o nga Eare. Ite mutunga ote kai ka waiata Pakeha nga Tamariki, i te waiata mo te "Kuini," me era atu waiata a ce Pcikeha, i te mutunga o te waiata a nga Tamariki ka panuitia mai e te Mahita nga nama o te Matauranga onga Tamariki ote Kura. No Tuka Peni e 2,245, no Pita Petera e 2,180, no Nikorima Pokiha e 2,123, no Rakei Te Tnre e 1,928. Ko te nuinga o nga Tamariki. kai raro o enei nama, ko te tikanga o enei nama kei te paahitanga o te toru o nga M&tauranga o te Kura, ka rua tonu nga tan o tenei Kura. Ko Tuka Peni i puta ki aia te tohu Whetu, ara, (Stars,) i te uiuinga Matauranga ite Maehe i mahue ake nei, kite whakaaro ka puta ano tenei tohu ki a ia i tenei uiuinga e haere ake nei. Kaati iho, koi hoha te '•Puke." He kupu i mahue. He whakaatu ki nga Matua o nga Tamariki, kei te 29 o nga ra o Hanuere 1900, ka timata ano te Kura o te Pamoana, me whakahoki mai a koutou Tamariki i C 3 2G o nga ra o Hanuere 1900. Nga Tamariki katoa kei tenei Kura e 89. Ngarongj Pokiha.

Kua tae mai nga manaakitanga a te Kotahitanga o nga Tamariki o te Kareii o te Aute, mo nga Kotiro Wahine, i tu hei weita mo nga teepu o te Waipounamu, i nga ra o ta ratau hui i tu nei ki Papawai Kereitaone Wairarapa. i te 13 o nga ra o Tiheina 1899, henui hoki te kaha o aua Kotiro, mete whakarongo ki nga tohutohu a to ratau kai whakahaere, a Apirana T. Ngata, me Reweti Mokena Kohere, mete Kaumatua ano o aua Kotiro, me Matekino Waitere, Hera Te Mahauariki, Tamia Kereopa, Irirangi Raukura Heemi, Hiraani Arapata, Timotimo Ngatuere, ko aua manakitanga ma nga Kotiro nei, he taonga Pakeha, i tukua mai e Apirana T. Ngata kia Tamahau, a, na Tamahau i tuha atu ki aua Tamariki, a henui te hari te koa o aua Kotiro ki o ratau taonga, tae atu hoki ki nga Kaumatua i kite. "Te Puke Ki Hikurangi."

Napier. Dec 19th, 1599. Kia Tamahau: E koro ten a koe, i te arch a o to tatau ahua, i enei ra ka hori nei. Ana nga takai e rua mete reta, he kohana te Kotahitanga, ki ona Kotiro Weita mete Kuki, nga cangata naana aui whakahirihiri, haaunga hoki nga Pakeke. I korero au kia Mihi Wiremu, mo Raukura raua ko Hiraani, a tera ia e whakaatu kia koe mehemea ka vvhai ruuma i Hukarere, mau ano ia e whiriwhiri, mehemea e tika ana kia haere mai. Mo Hiraani, i mea ai au, mo tona waha reka, me kore e whiwhi i tera Kura i te ako purei Piana, ana te he ko te whai noa i nga huarahi Kanikani, ka raruraru. E 4 nga Whenua Kawanatanga i riro i a Ngaati Porou, e rua i nga Pakeha e aroha ana kia matau, i tetahi tamaiti Wahine Awhekaihe, he Iramutu ki a matau. Hui katoa nga Eka o aua waahi 14,000. 10,000, i riro i etahi atu Pakeha. Tae rawa atu tenei waea kua rongo katoa koe. Ina tonu nti ta Timi waea, e 87 Whare pooti e toe ana, e 735 a Wi kei mua i n Mohi, ko nga Whare e toe ana. E 3 Wairarapa. 3 Heretaunga. 3 Wairoa. 5 Waiapu. 12 Opotiki. 11 Rotorua. Kei konei matau o Ngaati Porou e

tatari Tiina ana, apopo ka hae»-e, kanui te aroha kia kontou i inahue atu na, kaati kia Toa e tino matauria ai nga hua kia kontou, kia matau hoki, o ie tuunga ki Papawai o te hui. Engari maku tenei eki atu, o nga hule wha ka ta nei, ko tenei te tino hui pai, a, me mohio e koe te nui o tena whakauuinga i to karanga, i te mea i piki ake ki runga i Taumata-O-Mihi, ia Eruera Kawhia, ia Ngaati Porou, i te Iwi nana te taonga, kaati he ahua ano no te taonga e tupu ana. Mo te tuunga hui a inuri ake nei, kua oli atu ta matau kupu kia Peneti raua ko te Wireniu. Engari kei te Aute tino whakaoti ai. Hei Whanganui te hui, ate Hatarei, i mnri tata iho o te Kuril Paraire o tenei tau e tu mai nei, kia tino tuturu ka whai kupu atu ai kia koe. Hei kona, i nga Kuia i nga Koroua i nga Tamariki, kanui te awangawaqga kia ratau. Hei kona i aku Kofciro, kaore au e wareware wawe i a ratau, mo nga «ki rao nga tonotono, mo nga waiata mo nga ahuareka aku, hei whakakoakoa e kaha ai kite mea kai ma nga Tungaaue. "Anei te Pao." Taku aroha nga teepu i Aotea, aku tapapatauga i o tana i ra. Hei kona ra ma te Ariki koe e tohu. ILu kona ia te AVare. Na to Tamaiti. Apirana T. Ngata.

E mihi atu ana inatau nga Kaumatua me nga "Wahine i noho kite Marae ote hui a nga Tamariki o te Kareti o te Aute, tenei a koatou reta kua tae katoa mai, e whakamarama mai ana i nga take i kore ai koutou e tae mai kite hui i runga ano i nga raruraru o roto o enei marama ki nga mahi a ringa, hei oranga mo te tinana hei painga mo te noho, mehemea tenei hui no roto i enei marama e tu mai nei, kua mine katoa mai tatau kite Marae o Aotearoa mete Waipounainu me Hikurangi, kite manaaki ite taonga o nga Rangatira me nga Kaumatua mete Iwi nui kua hei;e atu kite po, ko te hua tenei o o a ratau kupu i waiho ai mo nga whakatipuranga e heke mai ana i muri i a ratau, koia tenei ko nga Kura hei whakaako ki nga matauranga hou e tipu ai te ora tinana me te noho pai kite Whenna. E tino whakaae atu matau ki a koutou kupu e whakaatu ake nei a koutou reta, nui noa atu tenei, kua manaakitia e matau i runga ite ngakau mahaki, mete ngakau koingo, kite hua o nga kupu a nga Kaumatua o nga tau maha ka hori nei ki muri, kaore o ratau tinana i te Ao nei, e kore e takahia tenei Matua-iwi e tetahi atu matauranga, notemea ko te Mataa-iwi tenei o nga Iwi nunui o te Ao, he mea heke iho i roto i te Whakapono, tokowaru nga Mema Honore o matau kua riro atu hei tautoko i taua huihui Tamariki, pera hoki me era Mema Honore Pakeha Maori kua mau nei o ratau Ingoa ki te pukapuka pupuri i nga tikanga o te Kotahitanga o nga Tamariki, ko ta matau whakaarc kei to tatau huihuinga o te rohe no tae o Wairarapa, te tukua atu ai ano etahi atu Mema Honore hei a>vhina mo a tatau Tamariki, ko tatau hoki e tumanako nei ko nga Tamariki katoa, ahakoa ite Kura ote Ante i etahi atu Kura ranei, tae noa atu ki nga Tamariki kaore nei i tae ki nga Kura, engari e uru ana ki tenei Ingoa kite Tamariki Maori kia whakakotahi ratau, tenei Ingoa Tamariki puta noa i nga mctu e ma me o raua motu ririki, kua tata mai te \va mo nga Kaumatua e maringi ai kite Whenua, kai nga Tamariki te kupu o enei ra, me wbakarongo atu hoki nga Kaumatu a kaore ite mea mo nga Tamariki Taane anake, engari hui atu ki nga Tamariki Wahine e noho tahi nei ki roto i nga Kura, ko to matau tino whakaaro me awhina me whakapiki nga Iwi o nga motu nei, tae noa kite Iwi Pakeha me to tatau Kawanatanga i tenei Kotahitanga o nga Tamariki, he Kotahitanga e haere atu ana ki roto i ana tikanga pai, me nga tikanga Maori pai, e mahara ana hoki matau kite mea ka huri nui nga Iwi nei kite hapai i tenei Kotahitanga, katahi ka marama nga kakari, ki nga mahi kino e peehi nei i te Iwi. Ko to matau tino kaha kite titiro i tenei Kotahitanga, he kupu na nga Rangatira me nga Kaumatua e toitu ana kite ora tinana, he ara whanui no nga Iwi katoa o te Ao ki te matauranga mete kaha, he hoa haere tahi hoki no te Whakapono hei ora mo te Wairua

hei pai mo te tinana. Tena koutou e nga Iwi kato£, "Te Puke Ki Hikurangi."

Kua Hararei katoa nga Tamariki o nga Kura i runga i nga motu .nei, e rua enei Tamariki Maori ko Pita Paaka mete Tutere, kua puta atu kite whakaako ki nga mahi Takata hei painga mo te Iwi Maori, i pata mai enei tokorua i te Kareti o te Aute, kanui te ora o te ngakau mo enei o a tatau Tamariki kua piki atu nei kite kimi kite rapa i tenei turanga nui o tatau hoa Pakeha, kua tae atu hoki a Apirana T. Ngata kite mutunga mai o tona hiahia kite turanga Roia, tenei taonui o tatau hoa Pakeha, tena atu hoki etahi o taua Hunga Tamariki e noho nei i nga Kura, kai te hiahia ki etahi atu turanga mo ratau i roto i nga mahi a o tatau hoa Pakeha. Ki ta matau titiro kua kaha haere nga mahi me nga mahara o a tatau Tamariki ki nga mahi nunui, engari na nga Matua i punga kia taumaha te ngakau mete hineng'aro, rapua ka kitea, patukia ka huakina kia koutou e ngi Tamariki ahuahutia o mahara hei Matua hei Tipuna mo koutou. "Te Puke Ki Hikurangi." Kotahi tetahi mahi nui kai te mahia i Wairarapa nei, me era atu takiwa o te motu, he mea whakahou mai i Ingarangi kia whakatipuria e nga Koroni o tona Rangatiratanga nga ahua manu katoa e kitea nei e tatau, ara te°Kuihi. te Rakiraki, te Tikaokao, te Kinipaoro, me nga ahua Tikaokao katoa. Ko te mahi a nga tangaLa whakatipu i' nga manu nei, he mea hanga kite pouaka, ko te raiti kai tetahi pito, kai te nui o te pouaka te tikanga mo te nui o nga heeki ki roto, ko te pouaka i kite ai au 100 nga heeki ki roto, ka hoatu nga heeki, ka tahuna te raiti hei kawe i te mahana ki nga heeki, kia rite tonu te mahana e pa atu ki nga heeki kite mahana o te manu e awhi ana i ana heeki, mehemea he heeki Kuihi e rima nga wiki ka puta mai nga kuao, mete tirotiro tonu te kai-whaka-haere i te rite tonu o te mahana, ka puta mai te rau kotahi o nga kuao, ka mauria atu ki tetahi atu pouaka, e toru nga ra ka tukua ki roto 1 te lari, ka po ka kawea ano ki taua pouaka pena tonu a kaha noa nga kuao, he hanga whakaahuareka te titiro a:u kite rua rau kite toru rau kuao, rite tonu te rarahi e noho ana i roto i o ratau lari, me nga whare moenga mo nga manu katoa, tenei hakui te Douaka mete ahi mo te Rakiraki e 5 nga wiki, mo te Tikaokao e 4 nga wiki, ko te utu mo te pouaka awhi heeki e £5 pauna, haere ai,u ki runga, kai te nui tonu o nga heeki e hoatu ki roto te ritenga o te utu, kanui, kanui ano te utu, ha mea whakahohoro tenei matua o nga manu kia tere ai te nui he moni nui hoki na te Iwi Pakeha nga ahua manu katoa mehemea i hiahiatia e te tangata kia rua mano Tikaokao mana kia puta mai ia Hepetema kia rua mano, ia uketopa kia rua mano, ia Noema kia rua mane, ia Tihema e waru mano ene' kuao, kia tae kite Makariri ara ki a Hune, ki a Hurae, ka hokona i te wha hereni mo nga mea e rua, ara kai te ritenga o te makete te utn, ko to raro tenei te 4/- bereni, a mehemea i hokoa ki tenei utu te waru mano, ara e wha mano puu ko te utu £BOO pauna, mehemea he Kuihi tenei 8,000 mano e 7/- hereni mo te puu, e wha mano puu, ko te utu £l-400 pauna, kotahi mano e wha rau, ko tenei kai ko te kikokiko manu he kai nui kite Iwi Pa'keha he nui hoki te utu, e hianiatia ana tenei kinaki kai etc Iwi Pakeha i nga wa katoa, me tatau ano hoki e hiahia ana. Te Iwi, mehemea e taea tenei orate vvbakamatau e nga Koroheke me nga Kuia, he aha te he o te whakamatau, e 5 ano pauna te utu o te pouaka awhi-heeki, e puta mai he ora moni i tenei mahi a te Pakeha, engari ko te mahioga me ata ako marie e nga Taitama me nga Tai-tamahine, kua mohio ki te titiro pukapuka Pakeha mete reo, hei ako ki nga Koroheke me nga Kuia, aku tamariki i puta mai i nga Kura he koba ma koutou ki nga Kaumatua Maori, ahakoa no te hea taha o te Motu, no te hea Iwi, Hapu ranei, kaua e kaiponu i to Matauranga kite whakaatu ki nga Koroheke, ko koutou hoki kai te kite i nga tikanga o nga whakatiputipu rawa a te hunga iti, o nga Iwi o te ao hei oranga, kite taea tenei huanui mahi rawa e nga Tai-tama, tena e tu he Kamupene mo koutou, ka hoko ai kia, rima' tekau nga manu

oia ahua, oia ahua', me nga toa ano e mohiotia ana mote rima tekau uha ko nga manu utu nui Tikaokao i kite au e puta ana mai i te pouaka, tuaraa e hokona ana mo te kotahi £1 pauna mo te mea kotahi, kia mahara, kia mahara, koi wareware kite whakatipu ite manu. • v "Te Puke Ki Hikurangi." Kua mutu te hui a nga Kaumatua ki Ngatau-e-waru te Oreore Wairarapa, mote ra o te Kirihimete, ka hoki tuarua ano a Tamahan me Purakau ki Ngatau-e-waru, kua tae hoki a Nireaha Tamaki me Karaitiana te Korou kite marae, no te 26 ka oti te korero mo nga Apiha, mo nga Hoia eke Hoiho o Wairarapa Koia tenei o ratau Ingoa:—Ko te Rimene.Witinitara, ko Tamati Wiremu Hipi, ko Rangitauira Hamil- - rite ana te whakaae o nga Kaumatua ki enei tangata hei Apiha, kua haina hoki nga Kaumatua i o ratau Ingoa, hei tuku atu ki a Timi Kara Minita mo te taha Maori, hei tuku atu hoki kite Kanara Penetana. "Te Puke Ki Hikurangi." Kua tu ate Honore Timi Kara, o te TaiRawhiti o Aotearoa, nei Minita mo te taha Maori, he Uri Mokopuna na Tamatea Pokaiwhenua Kapene o Takitimu Waka, i hoe mai i Tawhiti nui i Tawhiti roa i Tawbitipamamao ite Hono l Wairua. Ko Rehua ki runga ko te Waru Pokaikeoe ki raro. Tua ake nei ko te Ngahuru-tikotikoiere ko Pou-tu-te-rangi ko te Matahiotau. Hei huinga mo te tangata kite Whanganui-a-tara Poneke, kite hurihuri kohatu ite tai-timu, ma te kato ote tai ka hoki ki uta noho ai mete whakamoe i nga po, me nga tai eit ai te kai ia Matariki te a mai ki uta. "Te Puke Ki Hikurangi." Kua tae mai te Waea a Timi Kara, kia Tamahau, kia hoatu nga Ingoa o nga tangata hei Apiha mo nga, Hoia haere Hoiho o Wairarapa, kite oti me tuku tonu atu kite Kanara Penetana. No te 19 o nga ra o Tihema nei. ka haere a Tamahau raua ko Purakau, ki nga Kaumatua o Hamua, ::ia terete whakaoti te whaka-ingoa i nga- tangata, kia tukua kite JKanara kia panuitia kite Kahiti o Niu Tireni. I huihui kite Oreore Ngatauewaru i te 20 o Tihema nei, nakehia ana mo te Kirihimete, kia emi mai nga Kaumatua me nga Taitama c Hamua, kia tae mai hoki a Nireaha Tamaki me Karaitiana te Korou. Ka hoki ano a Tamahau raua ko Purakau, ko te mahara ake ka oti aua tangata i tenei huinga, e tino hiahiatia ana hoki kia tino oti i mua atu o te tuunga o tenei Paremata e heke mai nei, mete 22 o nga ra o Hune 1900, e kiia nei ko te ra Taimana Tiupiri o to tatau Kuini atawhai, ka puritia nei e nga tangata o te Rohe Potae o Wairarapa hei ra tuturu, kua tapiritia atu hoki te 18 o nga ra o Hanuere, oia tau.oia tau, ki roto ite 22 o Hune oia tau oia tau, ara, ko te ra tenei i whakaotia ai nga tikanga mete tukunga atu o Wairarapa moana kia Kuini Wikitoria me ana kai whakahaere, oti ana i runga i te pai i te Honore, i tenei Kawanatanga e tu nei, waiho ake hei kororia mo nga Kaumatua mete Iwi o Wairarapa. Kia ngohengohe ki nga mana nunui no te Atua hoki aua mana. "Te Puke Ki Hikurangi." Kua pootitia nga whakaapi mo nga Mema e rua o te tafia Kawaanatangaj . i mate nei i muci mai i to ratau tuunga hei Mema i tenei pootitanga ka taha nei. No Rangitikei tetehi. Ko te pooti mo te Mema o Otaki mo Piira, kaore ano i ara he pooti r kai muri pea ite tau hoou, ko enei tokorua kua tu nei, no te Kawanatanga ano. Akuanei ano te Piira riro ai sno i te Kawanatanga, ara, i tona Taina. Kai te pai te ahua o nga mahi ahu Whenua o konei, ate Pakeha ate Maori, he pai ano no te tau, ko te kupu tenei a Ruatapu i karanga atu ra kia Paikea, e koe ki uta kia Wehinuiomamao, horahia te tau, raara rooroa o te Raumati Popoo-rooroa o te Makariri hei "Te Puke Ki Hikurangi" te puputanga o nga morehu, koia tenei ko nga ringaringa hei ahu Puke i te oneone ka pata mai he ora kite tinana o nga morehu. "Te Puke Ki Hikurangi."