Untitled

Puke ki Hikurangi, Issue 5, 29 April 1899, Page 1

Te Hui Ki Hamua. Wairarapa Maehe 8 1899. Ko te ra tenei i whakatakototiaai e Nireaha Tamaki, nga take o te Hui ki Hamua, a, i whakanukuhia te korerotangs mo nga take mo te Hui, a, i runga ite tono a ctahi o nga morehu o nga tangata o Wairarapa, mo te 13th o nga ra o Maehe te tau 1899, ara, i runga i te raruraru, mo te Hui i tu kite Kohunui waahi o Wairarapa, a, no te 14 o nga ra ka tae nga Iwi me nga Hapu kite marae o te Hui ki Hamua, a, e rua nga ra i tangihia ai nga mate o nga tupapaku i mate atu i roto i enei tau kua hori ake nei, a tae noa mai ki nga mate o roto i te tau hou, a, e rua nga ra i mihia ai nga mate ka mutu no te 16 o nga ra o Maehe ka timata te mihi a te Iwi kite hunga ora koia tenei, ka whakatakototia nei nga take Nireaha Tamaki, ki te aroaro o te Hui. He kupu tuatahi kia ora nga Iwi me nga Hapu, i Hui mai nei ki konei kia ora tatau katoa,.ma to tatau kai hanga tatau e tiaki e aratak'i, kite huarahi e oti ai he tikanga pai mo tatau, ara, mo te Iwi katoa i runga i te rangimarire, mete rongo mau mete ngakau c hereherea ana. He kupu tuarua me hoki atu taku korero ki nga take o te Hui, i tu kite Kohunui, (Lower Valley) Wairarapa, i whakanukuhia mai ai, ki tenei Hui a tatau whakaoti ai, mete wbakatoputanga o nga take katoa o tera Hui, o tenei Hui, ahakoa ku\i oti etahi o nga take i tera Hui a tatau, i whakaarotia e ahau hei take mo tenei Hui, pai noa atu ahakoa tuarua whakatakotoranga, kite aroaro o atu ano e ahau ki o kcutou aroaro. Kohunui. Pepuere 23 /2/99. Ka Hui nga Hapu, nga Iwi, a Ngaati Kahungunu -o Wairarapa, tae noa kite Ta kapau, waahi o Heretaunga, kite Kohunui, (Lower Valley) waahi o Wairarapa, kite tangi ki nga mate, o Hera-te-ata ratau ko ona Tungaane, ko ona Taina, ko ona Tamariki, me ona Mokopuna, to ratau tokomaha e 23, a, i roto i aua tupapaku ko Hera-te-ata te mea i hinga tuatahi o ratau, ka kiia te kupu i taua ra, kia ata waiho nga mate katoa o Wairarapa kia ata takoto ana tenei ake te wa, e hui ai tatau kite waahi kotahi tangi ai ki o tatau mate, hei mihinga hoki ki nga Morehu o te wai nei o Wairarapa, tae atu ki nga mate o Ngati Kahungunu kiteTakapau, a e 4 nga ra i mihi ai te Iwi ki ona mate, a, i te 28 o nga ra, ka timata te mihi a te Iwi kite hunga ora, a koia tenei nga take. Take Tuatahi. Ko te whakapono; ko te whakataunga o tenei kupu, ki a pai te awhi a ia Manu, a ia Manu, i nga hua o roto o caana kohanga, o taana kohanga.. Take 2. Me hoki atu ta tatau titiro inaianei kite tau 1860, ki te'hekenga mai hoki o tatau Tipuna i Hawaiki, a, u noa mai nei ki A.otearoa, tae noa mai ki tenei ra, te kupu i kitea i te hokinga atu kite tau ■ 1860, ko te "Tiriti 0 Kohimarama," ka kitea i konei kua riro mai te "Tiriti 0 Waitangi," kai roto ite "Tiriti 0 Kohimarama," ka whaka-

maoritia nga tikanga, mote tangata, mote Whenua mote taonga o Aotearoa, a ite tau 60. hoki atu kite wa i heke mai ai, a Tamatea ki Aotearoa nei, kitea iho e matau he painga ano toona kite Motu nei, tae noa mai kiona Uri, tae noa mai ki tenei ra, Tuarna, o nga kupu mo Tamatea, mo ona Ingoa e torn, ko te whakataunga me waiho hei Ingoa karangaranga mo ana Mokopana koia tenei: — Ko te Ropu o "Tamatea-Mai-Tawbiti." Tuarua ko te Ropu o "Tomatea-Pokaiwbe-nua." Tuatorukoteßopuo"Tamatea-Ure-Haea." Ko te whakataunga o te Ropu o "Tamatea-Mai-Tawhiti," me tau ki runga ki nga pii korero Wananga. Ko te whakataunga ote Ropu o "Tama-tea-Pokaiwhenua," me tau ki runga ki nga kai-whakahaere o te Iwi. Ko te whakataunga o te Ropu o "Tamatea-Ure-Haea me tau ki runga ki nga tangata matau kite whakahaere i nga Karaipituro. Take tuatoru. Mo nga Haki katoa, a, kitea iho e rua nga Haki, i whai tikanga, ko Wairarapa Nama 1, mete Haki ate Potangaroa, ko te kupu wbakatau a tenei Hm, me rere enei Haki i nga whika o nga ra i timata ai te rere o enei Haki, iia tau, l la tau, e tu mai nei. Take tuawha. Ko te Taimana Tiupiri o Kuini Wikitoria, ko te kupu wbakatau a tenei Hui, ki a puritia taua ra, hei ra nui ma nga tangata o Wairarapa, i ia tau, i ia tau. ' Take tuarima. Mo te Hui a Ngapuhi i a Maehe i te 15 o nga ra, ite tau 1899, ko te whakataunga a tenei Hui, me tae a Wi Pere, ki taua Hui', kite whakapuaki ite kupu ate Tai-Rawhiti, kupu apiti, ko Wi Pere Mema hei pootitanga ma nga tangata o Wairarapa, mo te Paremata ote Koroni e tu mai nei. Take tuaono. Mo nga tangata i kowbiritia nei ete Kawanatnnga. e mau nei o ratau Ingoa i roto i te Kahiti o Niu Tireni. ko te kupu a tenei Hui, e tino whakaae tuturu ana nga Hapu, nga Rangatira, me nga kai whakahaere, me nga Komiti Wahine, i tae ki tenei Hui, kupu apiti, te tino hiahia o te nei Hui, ki a terete whakamahi a aua Komiti, i nga mahi e rite ana hei mahi ma ratau. Take tuawhitu. Mo te "Puke Ki Hikurangi," Nupepa, ko te kupu a tenei Hui, me Hapai, me Awhina, me Tautoko, nga Hapu katoa o roto pte rohe Potae o Wairarapa, koia tenei he tautoko ma ratau, tekau-hereni te moni whangai, ma te tangata kotahi i te tau, ko te wbakahau tuatahi he Hawhe-kara-one te kohi i roto i te fcoru marama, a, pau noa te tau, ko te whakahau tuatahi kai enei ra etu mai nei tukua atu ai ki a koutou, e ia tangata, e ia Wahine, eia Tai-tama, e ia Tai-maahine, Heoi ki a takatu i roto i o koutou whakaaro Rangatira, ki a rite ai kite kupu a to koutou Tipuna, ko te Rourou a tera Wahine, a tera Wahine, ka orate Manuhiri Tuarangi, ko te mata o ta tera rakau, o ta tera rakau, ka horo te Hoa-riri. Heoi ano,

Te Hui Ki Hamua, Waahi 0 Waerarapa. He whakaaetanga tenei na matau na te

Iwi nui, me nga Hapu e noho nei i roto i to rohe potoc o Wairarapa, mo nga take katoa e mau i raro iho nei. Nga Take. (1.) He Inoi atu tenei na matau. kia koe e te Piriinia, o te Koroni, me o hoa Minita ote Kawanatanga, kia whakamana ia mai he Komiti, hei whakahaere i nga Keehi, e haere ana ki roto i te Kooti whakawa Whenua Maori, o roto i te rohepotae, o roto o Wairarapa, ma taua Komiti e whakahaere, ka oti, ka tukua atu kite Kooti Whenua Maori, ma ana ano e whakatuturu te Hiiri. Me mutu mai te man a o tenei Komiti i. te wa i paahi ai te Pire Poari a te Pirimia. (2.) He tono atu tenei kit? Kawanatanga, kia' whakaaetia mai he Takuta mo matau, mo nga tangata Maori o roto i te rohe potae o Wairarapa. Kia Tokotpru aua Takuta. Ka timata te rohe mo i*atau i Turakirae kio Korewa, kite Kawakawa, Te Awaiti, Pahawa, Waikekeno, Te Unuunu, Ka'hoata, W T hareauia, Rangiwhakaoma, Ki Oahanga, Te Wainui, Ki Te Poroporo, Ki Te Ng-jtu-awa o Porangahau, ka ahu kite Mauru, ka mau mai ki nga Paeruru, Manawatu, Tanewaka, ka mau ki Ruahine, ka ahu kite Tonga, ka mau kite Ahuoturanga, haere i runga o Tararua, ka Tutaki ki Turakirae. Ko te Takuta mo Hamua, tae atu ki Tamaki, tae atu ki Porangahau, ko Dr Gault. Mc te takiwa o Mahitaone, Taueru, Whakataki, Oahanga, Akitio, ahu mai ki Whareama, Kaihoata. Ko Dr G. Hosking. Mo Kereitaone, Ki Whatarangi, Pahawa, Waikekeno, Te Wharau, Karatitone. Dr W. Bey. (S.) He tono kite Kawanatanga kia whakamana ia mai he runanga Kaumatua, mo te Iwi, me etahi Pirihiinana, mo rote i te rolie potae o Wairarapa, hei whakaii, hci whakapuman i nga whakawa, hei tiaki i nga raruraru e tupu ake ana i roto i te Iwi Maori. Me whakaoti nga raruraru i waenganui ite Kawanatanga, me nga tangata Maori, o vote o te rohe potae o Wairarapa, i roto tonu i enei ra tata. (*>.) Me whakatu he Komiti mo nga Keehi, e haere ana i roto i nga Kooti whakawa Whenua Maori, o roto i te rohe potae o Wairarapa, ma taua Komiti e whakahaere, ka oti, ka tuku ai kite Kooti Whenua Maori, maana e whakahaere tuturu. (6.) Me tatau nga tangata o roto ote rohe potae o Wairarapa, nga taane nga wabine, me nga tamariki, kia mohiotia te tokomaha, ka oti, ka tuku atu kite runanga Kaumatua, ma nga Kaumatua e tuku kite "Tari 0 Te Puke Ki Hikurangi," ma ana e panui. (7.) Me mutu te haere a nga tangata o Wairarapa, ki nga Hui mabi Ture, mo nga W 7 henua, i te mea kai te takoto tonu te Pire a te Hetana, Minita mo te taha Maori, Pirimia o te Koroni o Niu Tireni, me nga wbakatikatika ate Tai-Rawbiti, ko Wi Pere anake e haere kia ua Hui, engari ma te wbakaae anake ate runanga Kaumatua e whakaae, ka tika te haere kia ua Hui.

(H.) Mo tu lie Komiti bei whakahaere i n<?a tamariki, e baere ana kite Kura, me nga Tainariki e puritia ana e o ratau Matua, r.ie nga Tamariki e oraaoraa ana, kaore nei e baere kite Kura i roto i te robe potae o Wairarapa, mete ata titiro i nga tau ote Tamaiti e tika ana kia haere kite Kura, me nga Tamariki kaore e tika kia haere ki to Kura. (9.) Ko te mahi ma nga Marae o roto i te robe potae o Wairarapa, he whakaatu i nga Tupapaku mate, mete ra mete marama i mate ai, kite Runanga Kaumatua, me t<: whakaatu hoki e nga Marae te rate marama i whanau ai-nga Tamariki, mete Ingoa ote Matua Taane mete Matua Wilhine, he Maori he Awhekaihe ranei. ma te Runanga Kaumatua e tuku ki tc Tari o "Te Puke Ki Hikurangi," kia paanuitia. (10.) Me Rehita nga Tamariki e whanau ana mai kite whan, Rehita Pakeha, me whakaatu kite Runanga Kaumatua nga tnoenga Marenatanga o nga Tamariki Taane Wahme. me o ratau Ingoa. me nga Ingoa o ratau Matua, Matua whangai ranei me to ratau Hapu. ma te Runanga Kaumatua e tuku kia punuitia e "Te Puke Ki Hikurangi." (11.) Kia pai te tiaki a nga Kaumatua i nga Kotiro e hapu ana. a ona Matua whangai kai tiaki ranei, mete Hapu katoa, kia pai to tiaki ate Kotiro ana. me tana Taane kia rnngo kite tohutohu. (12.) Me tuhi lie nukapuka Kawenata tuturu mo nga, tangata o te robe potae o Wairarapa.. hei whakamaramatauga ki nga whakatipuranga e haere a,na mai. hei huri :ttu hoki i nga mahi Maori, kaoiv nei ona tikanga e ora ai te Iwi me o ratau I'ri.

Ngataucwaru, Aperira ISth Ls!)0. Kia Pimikau Maika. me nga Mema katoa o te '"Puke Ki Hikurangi," Puputanga, onga morehu i te horonga i te Waipuke a te Atua, Tena koutou. kia ora, mo nga tan maha, kia tau iho ki runga ia koutou te aroha -loa, me te rangimarie, Amine. He Panui whakamaramatanga mo n,?i tamariki o Hamua, kai roto i te Kara o te Oreore e noho ana, e tata ana kite torn nga tau, te roa o ta vatau noho i roto i tain. Ivura, a. kua puta te ui uinga Matauranga a te Kawanatanga mo ana tamariki, i te tau LS9O. i te mamma o Maehe ka hori ake nei, ii' kotahi tekau nga tamariki kua paahitia, i roto i tana ui uinga Matauranga, a ko ratau , Raiangi Ingoa o nga tamarii-:i taane. Ko Te Poliau Tamihana. •• Rangitaane Kimgi. '• Te Atua Arapata. '• Wahoterangi Karaitiana. i; Te Whituhaora Manaena. " Te Kiheoterangi Kahungunu. K ) t: Rarangi Ingo.io ig.i tamariki wahine. Ko Huia Rimene. •• Arairangi Tama,hau. '• Hineteraraku Arapata. '■ }lei Heemi. Kua tir.o paahi enei tamariki, i roto i tana m'ninga, ka whakaputa tetahi Pakeha raugat'rra, o te Pahiatua, i tona aroha kia urf tamariki. He Panui whakaatu ki oku hoa titiro i te '■Pake Ki Hikurangi," tenei ka kite iho i nga mahi, me nga tikanga. e whakahaerea ana e nga tangata matau, me nga tangata whakaaro nui, e noho nei i runga o Aotearoa e kiia nei he tangata, Maori. No Niu Tireni, e-kitea iho nei e au e te Harapaki, me era atu kanohi, e rua anake nga take kai te whakahaerea e ana tangata matau. Tuatahi ko te ruru i te kete, kia noho nga kai i roto. Tnarua ko te whakatuhera i tana kete, kia maringi nga kai ki waho, otira ko te mea nui ia o enei take, ko te whakatuhera i te kete, kia horo nga kai kite Whenua. No reira e oku hoa tata, i roto i te aroha. e kore ai e rite te kupu a Rawiri e ki nei. Waiata: 1&-5. Ano te pai: ano te ahuarena. o te nohoanga o nga teina o nga tuakana, i runga i te whakaaro kotahi. K kore ai e noho talii t./> niatua kite tamaiti. te tamaiti kite matua. te tuakana ki to taina, tetania kite tuakana i roto i te whare kotahi, ko te take o enei kupu he mauahara katahi, he puhaehae ka rua, he whakakake ka torn. Timata i te Whakakiiugitaiiga ia Potatau, ka tono a Ngiati Kahungunu. ko te Kiingi kia Waikato, ko te whakahaere me tuku mai ki nga Iwi o te Tai-Rawhiti, ka kiia e Waik.iW, e kore e pai te tutua, te mokai, toeuga

kainga hei whakahaere i tona Kiingi, ka utua e Ngaati Kahungunu, kite kupu pai, rangiraarie, hua ra kia kotahi he matenga, ko tenei mate ke koe, mate ke au, kai te mohio nga tangata o taua takiwa, tuarua ko te haere a Ngaati Kahungunu mo Tataraimaka, me Taiporohenui, kia whakawa kia kitea ko wai i hee, ka kiia e nga Iwi o te Tai-Haua-uru, kaore e pai kia tu a Ngaati Kahungunu kite whakawa mo taua raruram, kite tohe kite haere ka whakaaraoga nga Taniwha, o Taranaki, e mohio ana nga tangata o taua takiwa. i te tau 1899 ko enei kupu. na te Tiupiri, na "Te Puke Ki Hikurangi" i Panui kite Ao, ko te kupu aTe Heuheu whakautu ite patai a Kapene Rahera, ko nga Iwi o te TaiRawhiti he Iwi kuare, katahi paina a nga Iwi o te Tai-Hauaurn, ki nga Iwi ote TaiRawhiti, tuarua he Iwi kore mohio ka torn. he Iwi kore Whenua, lie tauuiaha katoa enei paina. Tuatahi. He panui na te "Tiupiri," Nama 49, wharangi 4, ;">, G, 7, Kai kona nga korero a te Heuheu Tukino e takoto ana. mau e titiro kinga kupu wiiakamutung.i o taua panui ka mau te wehi. Tuarua. Ko te panui Nama -19, a te "Tiupiri," wharangi 12. l:>, Mau e tu:ro kai kona nga korero a Herepeti Iv.ipihan i. O Ngapuhi e takoto ana. e kia ana e taua panui, kite takaia hj" maunu ki rang.i kite -\latau, ka re re pnrangi te Ika kite hop:i i taua iaaunu, he tika ;ino ra, i in te Ika te re re porangi ai kite h:>pu i taua mannu, i rnnga i te whakawai ate tangata, otira koi hopu ko te tangata, he mataunmga uei to te tangata, kihai l rite ki to te Ika, ki a taoio ano te tangata, no.e aea e taku boa, e torn nga Hoi ho kai te terehia. ko te Fire Poari katahi, no te Tai-Rawhiti tena lloilio, ko te Mana Motuhake ka raa, k'o te Puv a Kaiiiau ka torn, note Tai-Ha uiuruenei Hoihoe r.ia, no reira e aku hoa titiro i te "Puke," ko nga Take leu a panuitia i rung i ake nei, ki taku whakaaro tuturu hei keiiua whakahaehr.-. whakamatakana enei Take, i waengan ;i c te tikanga ran a ko te tang ita, e kore ai e rite ki tenei "whakatauki e kore te Maitai wer.i. e piri kite Maitai makariri," ki a orate kai panui. Tenei au ka mihi atu me tc whakawhetai atu, ki toku hoa Rangatira lei a Wiremu Pokiha Te Parekura. E taku lua tata i roto i te aroha tena koe, i roto i nga manaakitaug.i a te Ariki, ki a tau iho kiranga i a koe me tou Whare katoa, te avoh i noa nn te Rangimarie, ki a ora e taku hoa. e pai ana to whakautunga atu, i te panui whakahe a to taua hoa aroha a Mangakahia, mo taku panui, c hara nei ana kupu aku i te tikanga. he kupu hauwarea noa iho kore tikanga hoki, ka rua, no te whakautunga a to taua hoa, ki ana kupu nui noa atu roa noa atu hoki, e koa ana au, ahakoapewhea te takoto o ana kupu e pai ana, he taonga no taua te kupu whakahe, na tou hoa tino pono ' roto i te aroha. He panui whakamarama, ki a mohio nga Takiw« Pooti Mema o te Tai-Rawhiti. kua tino tuturu te Pooti o nga tangata o Wairarapa, puta noa i ona Rche, Hamua, Tama-ki-nui-arua, Te Takapau, Tnkua mai a koutou Pooti mo Wi Pere, mo to Ate matotoru, mete Upoko kua Pakiratia, ki roto i te Paremata, me nga Matauranga, hei aha koutou aua e riri, tena koutou. Tamaiwhakakiteakiterangi.

Waipatu. Aperira 15th 1899. Kia Te Morchu e koro tena kce, koutou ko Tuakana me akoutcu Taniariki, me a koui,ou Mckcpima mete Iwi i te mate mete Iwi i te era, bei kona koutou nobo mai ai me o tatau Aitua, e Kui ma, e Tama ma, e Hine ma, e Koro ma, haere ra kite Kainga nobc mai ai, beoi ano taku mihi atu kia kcutcu haere ki te Kainga hei oranga mo te tangata, bei matenga mo te tangata, haere kia ora koutou niii'te Atua tatau tabi e tiaki ake tonu atu Amine. l'j koro ma tenei matau te nobo nei i roto o Heretaunga, ara i te Waipatu, e whakarongo ana kite hu-ea »vaha o nga tangata Hautu o runga o Aotearoa mete Waipounamu, ara i te tika ano o enei tangata e Hautu nei i rahga o nga Motu nei, ttnei kei te wbakarongo te taringa. lie Pao. Whakurongcrongo ana to taringa, te hau-

mi o te tau rua e kuku nei kaua koe. ko to Taina ko te lpu Raho, he taringa ka huhuri kite kanohi kite ahi Purakaur, rne tuku korua kia maanu ki waho, tenei aku punfirna ki taku tauranga, i tikina koa kia Ruatehihira i katoa mai ai te mahara; Ma koutou e whakamutu atu, c rua ngx. Waka e hoe nei ko te "Tiupiri" rauako ton;;, tuakana ko te, "Puke Ki Hikuranigi," kai te kimi noa te tangata i tetahi kupu hei tuku maana ki nga Pepa e rua nei, kua puta nga korero o te hui ate Teira raua ko Mohi, ko nga take anake te kai he kiko te whai kiko te whai aha. kaati ena kua hoki mai a Hariata raua ko Koka, i te "Tiriti 0 Waitangi," te whai kiko te whai aha, otira he kiko, kanui nga korero o te hui a Ngapuhi, ma tatau e whakarongo ki nga waha o nga waka e rua ara o nga aianu nei, engari nga kupu kua rongo aku taringa, i mahara an i koi'e ai <• tukua atn e au, tera ka puta hou mai etahi take, o reira i puritia ai e au te pukapuka mai a Hariata, no te taenga mai otona tinana kc> reira tonu nga korero o teJmi, otira kua puta, mai i te "Puke" kaore he kupu o tana hui, eugari te kupu nui kai te haramai a Mohi me tona Hunonga, i mahue atu i a Hariata raua, ko Koka kite man mai i tona Wahine. te i-.upu a Hariata i hinga te taha turaki i te Poari, ko Ngapuhi kai te hapai i nga mahi a te Kuini, ko Ngapuhi kai te hapai itePoari. i.o te kupu a te taha turaki me haere kia te Kuini, ko te kupu aH. Heke me hoki mai tyua hui me haere kite Paremata i Poneke. me whakatikatika te Pi re Poari, kite haere ki Ingarangi kaore he kiko e riro mai, ko nga kiko kua hoki mai ite Kuini, ma ona M:nita e homai kite Iwi Maori, koia tenei kua puta mai te Pi re a nga Minita o te Kuini. ilie tahuri te taha turaki kite whakatikatika kaore he Twi o te taha turaki i te Pi re, ko te koiero tenei a Hariata kaore'he Iwi kua hold nc.a mai ratau na Ngapuhi i pupuri atu, kia. Mohi. kia Mangakahia, kia te Pokiha, te Wairama. Rangiteaorere, te Heuheu, Takarangi, Te Mana-o Tawhaki, me hoki mai kaore he take e noho atu ai, kua Poari katoa a Ngapuhi, kua kiia mai e Heke ko ia te tangata hapai ote Mana Motuhake, kua koiv e tae teiia take, kaati kua tae mai te whakautu ■i te Kuini mo te lnoi a te hvi Maori, kua puta mai i te Kawanatanga ko te Pire Poari. me tahuri koutou kite whakatikatika. kua. kore tahi he take ma te taha turaki, kataki ka korero taua hui kite roa ote Whenua i haere atu ai, moumou a ratau meni, na Ngapuhi i pupuri atn irunga i te aroha, o ta ratau haere atu, ko o ratau o te taha whakatu ite Poari ko Run Reweti ko Wiki Taitoko. koia noki e & hereni a ratau, ko nga korero tenei a Hariata Kiokio ki au, no te Taite nei i tae mai ai raua, i mahue atu i te tima tuatahi, kaati nga korero. N;i P. Te Va Te Mareikura.

Takapau, Maehe th2l 1890. Ki Te Honore Etita "0 Te Puke Ki Hikurangi," ratau tabi ko ona hoa mahi, me ona Komiti, ten:i koutou, ma te Atua koutou o awhina, i nga mahi, me nga tikanga, e mahia ana e koutou, i roto i te whakapono, ki to tatau Ariki, Amine. Tenei he miharo iho no te ngakau kite tono a "Te Puke," eki ake nei, ki nga fcangata mohio, ki nga huarahi e ora ai tatau. Te Pani, Te Pouaru, Te Kawakore, Me Te Ngakau-kuare, ac, e mea atu ana hoki au, kia pena mai kia tatau, hei whakaaro iho ma te ngakau, oia tangata, oia tangata, engari ki taku mohio ake, kaore e kaha, erangi pea o a tatau tamariki, kua Roia nei etahi, tenei ake 'nga \va e huki mai a: ki to ratau Iwi Maori tohutohu mai ai, ki nga huarahi ate Pakeha. Otira ehara hoki ite huarahi u rawa to te Pakeha, e haere a tan kaka ana ano te ahua, kei te mohiotanga tonu te tikanga, ka kaha te ~mana\va kite ruruku, o nga tangata ririki i te oranga, ka tupu hei taonga, tena he tono ruruku'e kai te whakatauki a o koutou tupuna. "Ko au e nuku turanga rau tatangi ke ana mai i te tarau o tetahi, he nui nga huarahi e oma ai," a, tenei e hoa ma, i rongo au, he nui matau i whakarongo ai kit& korero, a Henare Karaka, kua kite koutou i a ia, ko ia te Hekeretari nui o to tatau Koroni, o te Kawanatanga oTa Makarini, ite wa e kai whakawa ana ia Atihi mo Tanranga, mo Maketu, ka ki ia, ko toku rangatiratanga ko to te Pakeha he rangatira pahekeheke, na te moni etahi, na te mohiotanga etahi, kaore ki tou ki to te

Maori, nou Tupuna iho, tae iho ki nga Uri vhakatupu, ahakoa kore te aha, te aha, tou uka ko te pupuri i te purapuru kai, a ko nga Pakeha ano, no te kawai iho, e kore te oranga e pahubu, ara tenei ka mutu nei ana kupu, tetahi ano o ana kupu, e rangatira ana te Pakeha i te pauna, ka piki ake ka rurukutia tona manawa, kite whakapiripiri haere i tena mom, a, eke noa. Heoi aks ana kupu, a, ka noho nei hei Hekeretari mo te Koroni ki PoneKe, ka maha ona tau ki Poneke, a ka whakanohoia e ia toku taina a Aporo Te Tipitipi ki tona tari Maori, he; whakamarna i etahi o ana mabi, o te tari i te tau 1873, ka korero mai tetahi Pakeha rangatira kia Aporo Te Tipitipi, ko twa Pakeha he tamaiti na tetahi Minita Mihmare no tera Motu, no Ahiteria, Poihakena, ka titiro atu ki nga Pakeha c haurangi ana i te Hotera, ka mahara ake i roto i te ngakau o te Pakeha ra tana korero kia Aporo, ka ki atu, e hoa he ra Horoi ranei tenei, ka mea atu a Aporo, ae, ka mea te Pakeha ra, ko te karakia tana apopo nee, ka mea a Aporo. ae. a ka mea atu mo reira rano ka korero aiau kia koe, ka mea atu ae, ao ake ka tae kite karakia, a, ka mutu mai, ka ki atu te Pakeha ra, taua ki toku whare tina ai. ka tae kite whare ka noho raua, a ka mea atu te Pakeha ra i kite taua i nanahi nei i nga Pakeha ra, no reira i mahara ai au ki taku korero kia koe, no toku Motu tetahi Pakeha, ka marena raua ko ta ana Wahiae, a, ka roa ka wehea c te matua o te Pakeha ra, i marena ra, e .■£5,00 pauna, ka mea atu te matua, mutu tonu te oranga mo ou, man e kimi he ara e piki ai to oranga, ka mea atu te tamaiti ae. ka whakaatu ki to Wahine, ka mea atu te Wahine, me kawc kite Peeke, ka mea atu taihoa e kawc, ka roa, ka kite te Wahiae ra e haurangi ana tona tr-ane, pena tonu ia wa, ia wa, ka ui te Wahine nei, ha kai te kainga e koe to moni, pena tonu, ka tohe te Wahine nei. kaati to kai waipiro, kore ramie tahnri mai tona taane, a ka tohe kia tahuri In te karakia ia raua, mea raua tamanld, katabi te mea i utua atu e te taane, kaore au e mohio kite karakia, tetahi kaore te Atua e tahuri mai kite tangata penei, ka ki atu te Wahine, kai te mohio au e tika ana kia karakia nga tangata, he roa nga tohenga a te Wahine nei, mete tangi tonu, kua mohio kua pau te moni, na wai a ka aroha te Pakeha nei ki nga tangi amuamu a tona Walnut?, kai te mohio tatau. ki nga alma amnanm a tatau nei ano, a te Maori, a i tetahi ahiahi, ka reri nga kai ki ce teepu, ka mea atu ano te Wahine, karakia taua, ka mea atu ae, ka rere iho i runga i te tnuru, ka tutnri nga turi, ka man te' ringa ici te potae, katajn ka patua ki runga i nga turi, ka mea hipihipiJiure, e toru hipihipitanga, ka mutu ka maranga ake, ka ki atu ki tona Wahine, kua mutu to taua karakia, kaore he utu a te Wahine, i te mea e kukiime ana mai ia i tera taniwha i poauan ra ia, kite marena atu, ki tera rora, nawai a kua taunga ruua- ki to raua karakia, mete ki atu a te_ Wahine, ka mohio nei ano koe kite karakia ia tana, mea taua tamariki, kia wehi kite Atua, ka mea atu te rora nei, ae, mau ra e kite, kua kali a rawa taku karakia ia taua, ka mea atu te Wahine, e hia ta taua moni kai te toe, ka ki mai kua pau, engari kaore, kai taku uaua te moni, kua wehi au kite Atua, ki tera alma oiui, kua mutu, a, i pono tonu te kupu a te Pakeha ra, ki tana Wahine, i mutu i a ia te kai waipiro, engari ko te alma kihei i eke ki to mua ahua, te poharatanga ano o te rima rau ra, pohara tonu iho t:' ahua, a ka ea te kupu a te Karaka, mete whakatauaki a o koutou Tupuna, "Ko Uenukurangara he taonga omaoma. he rangatira raua,' 1 ka rite tena ahuatanga o te ngakau, mete tinana, i heke iho i te tika i te nui kite he, ka mutu tenei pito o te korero a te Pakeha ra, ki a Aporo te Tipitipi. Ka timata ano he Pakeha ke tenei, no Poi Hakena ano, ko te lugoa ko Pape, i tona Tamarikitanga ake, i te tau 1895, i timata ai, he pohara rawa atu, i te mutunga o enei reta, mo tenei Jngoa, ko tona mahi tuatahi he harihari Nupepa, karanga haere i te Taone, tata, ka rere mai te Kapa, a, p6 noa, a, p6 noa, i a ra, i a ra, e toru tekau Pepa, pera ano nga Kapa, a, ka hoatu kite Rangatira o te Perehi, a, ka wahia, e te Rangatira, hawhe hawhe, pena tonu i a ra, i a marama,, me tahi atu mahi o te Wharc, no te taenga kite tau, ka puta ta Loenga o tona moni, e whitu Pauna, ka tangohia e ia he nuiru parakena piitu, hei

mahi ma ana, ka tu tona tuuru kite koki o te Tiriti nui, e ahu mai ana i te Waapu, e toru Kapa te utu, ka timata te Raumati, ka timata tona mahi, a, tae noa ki nga ra paunga o Aperira kua kore he puehu o nga Tiriti, kua timata te matao te huka, kua tangobia e Pape, he Kare, tahu Ti, Kawhi, mo nga ata, he Miraka, he Ti Koko, ko te utu he toru Kapa i te kapu kotahi, ka rua ka haawhe te Hereni, pera tonu e rua Raumati, e rua Takurua ka mutu, keehi te iwa tekau ma toru Pauna ki a ia, i pahuhu iho i tc kai ma ana, i te kahu, i roto i enei mahi e rua ana, he Hikipene e pau ana i nga ra e rua, konga kahu, a kai to te mutunga u te mau o te kahu ki runga i te tangata, ka mutu mai net te kaha o te kahu, mete ahua ki ta tatau na titiro, a, mohio hold, a, ki a Pape te ra atu ka puta a ia i tenei mahi, ka haere kite Waapu, ka Idte i te Pakeha hao Ika ka mea atu, kaore koe e pai ko au hei hoa mo korua, ka mea mai e pai ana, ka ui atu, he aha te moni maaku, ka utua mai, he rima Hereni ma au i te Wiki, he moni nui tenei ma au mete kai, ko koe ke i te mate rawa atu to ahua, ka mea atu a Pape, a ka nui ta tatau mahi i a ra, i a ra, ko i ana te moni maaku, ka utua atu ae, e kore koe e whiwhi i tua atu i tenei i te mahi ma au, ka utua e Pape, i titiro tonu mai p.*a koe ki toku ahua, a, whakante pena mai na koe, ko taku mahi ki a nui i roto i t. 1 Wiki, a. ko te utu ki a rima Hereni ano, e boa he kin:> rawa atu to whakaaro ki a Pape, ka;.re koe i mohio e kimi tahi ana taua i te buarahi kite ora, kaore to ahua. i imku atu i an. haere ana a Pape ao ake te ra, ka haere atu ano ki te Waapu, ko tetahi Pakeba ano e harihari ake ana i ana Ika ki rung.i i te Waapu, he Pakeha he hi i walio Moana La ana mahi, ka mutu te boko a te Pakeba ra i ana Ika, ka uta i ana mea ki runga i te Poti, ka, ki atu a Pape, kaore koe e pai ki au hei ho i m >ou, ka utua mai e pai ana ahau, ka ui atu a Pape he aha te mom e homai e koe maku o a t itau mahi, ka utua mai, kai nga Ika te tikanga o te moni man, mete moni miiku, engari Ki a nui ake ano te hea maku e mohio ana ko: 1 . ka mohio atu a Pape he tangata ngakau pai enei, marama, tika, korero pono, ka mea atu a Pape, kaore ra nei koe e pai ki a utu au ki a koe ki a riterite tahi ai to taua hea, ki a wahi tonu ai i waenganui o ni;:i moni, ka utua, e pai ana ahau, ka ui a Pape e hia he utu maku, ka utua, ki a iti.noa iho, e pai ana ahau ki a koe hei boa tnturu mooku, ki a tekau Pauna, ka ki atu a Pape ae, ka hoatu e Pape te tekau Pauna, ka hoe raua ka tae kite kainga o tona hoa ka mahi raua, e toru tau ka ki atu a Pape, e hoa me tango he lata mo taua, ki a rua ai a taua mahi he harihari taonga a nga Pakeoa. hoki mai he huti ika, ka whakaae te boa ka tangobia, he rau te utu i te lata, waahi tonu na tetahi na tetahi. e rima nga tau c mahi ana i era mahi e rua, ka ki atu a Pape e hoa, me tango he Kune mo taua, ka utua e te boa, e ka taimaha pea nga mahi, ka utua e Pape, ka ore ki a kotahi be hoa mo taua ma taua e utu, kite ouo Pauna i te marama, ka wba kaae te hoa, ka tangobia e wha rau te utu, ka mahi raua me ta raua tangata, ka rima nga tau i mahi ai, ka ki atu a Pape e hoa me waahi taua kua mohio a Pape kua kaha tona mohiotanga ki nga malii Kui-puke, te tahi kua mohio a ia he mahi kaha te rate haere mai a te moni, ka wabia ta raua moni me to raua Kamupenetanga, i runga i te rangimarie, i te ngakau tatu, hawhe tonu te toru mano ki tetahi ki tetahi, ka tango a Pape e rima rau te utu o te Kuune - ka mahi a Papa kaore tonu i tae kite rima tau kua keehi, te rua tekau ma rima mano Pauna ki a Pape, ka mahara a Pape me tango he Paka kanui ano te Kai-puke, ka nui ano nga tana me nga moni hoki, ka tangohia he Paaka, te utu e rima mano Pauna, e whitu nga tau ka tangohia he Manuao, ka whakaritea atu e Pape nga Rangatira o te Manuao, ko ia ki runga tonu i te Paaka, kua rite be tari ma ana kite Taone, no te tau ISSG, huihui nga tan i tupou ai a Pape i te ara tino uaua o te moni e 22 nga tau, a, e toru nga tau i muri iho, i te taa 1858 ka peke a Pape ki uta, kua mahara a ia kua takoto wharoro tenei Taniwha, ngaro kino te moni ki tona aroaro, ka peke ia ki uta ka hui ai ona tau ka rua tekau ma rima, kotahi tona tau ki uta kua kite a ia i nga kaute o ana moni, i hawhefcia e ia ki runga i nga Mira Parao, i nga Mira Rakau, a, i iv*& Kai-puke te ara kaha rawa mete

whangai ate Peeke i roa rav/a, e ono nga marama e okioki ana te marohirohi nei, ka tahi a ia ka whakaatu i a ia, i tona ahua ki a rifce ki o nga tangata i te hawhe Miriona Pauna, ka hanga e ia tetahi Whare Kohatu katoa, aua ake i te Taone te ikeike, ko tona Whare ake mcenga nuku atu te pai, mawai nei e takahi atu, ahakoa ko nga Uri Rangatira ake, kite haere atu ki a Pape ka rere tona mauri ite koreko ote karaihe, na ki a marama ka honoa i konei te Ingoa o Pape, e. nga Rangatira whakahaere o to Taone ko Pape Taone o one o Poihakena, ka waiho hei kauhau ma te Pakeha, tona ropii tena ropu, kauhau nui tonu i roto i to Taone. ko Pape Taone te poupou o roto, i a kauhau i a kauhau, I haere ake, ia i te kore te whiwhia, i a tc kore te rawea:—Heoi ra e te "Puke." nga ahuatanga o to Inoi. e Inoi nei koe ki a korero nga matauranga i nga huarahi, kaore eea to tono ete "Puke." i a tatau whakaMaori nei ano, cngari ma te Pakeha tatau e korero mai ki ona huarahi, koia tenei e Pa ma e te "Puke." a, ka ea ka marama ano ta korero a Henare Karaka, e man i te timatanga i rm.'ga ake nei, na te moni na te mohiotanga na te Manawanui, kite ruruku i te Manawa. ongari <• to Twi ka nui ra nga Rangatira Maori o te Koroni nei, e rangona ake nei e te tavinga. oku nei ana ake ra nei. o tatau t.-hi '-anei, i eke etahi o tatau Rangatira ki e tahi tekau mano Parma, ka taha atu to rau mano, a, i te kaare o tatau o to Maori, a, oma atu ana ki tona Iwj kite Pakeha.. Heoi ake nga kupu ka nui ra pea enei e te ••Puke." hai waha atu man ki o taua Vt hanaunga. i nga Marae o nga Motu nei o Aotearoa, mete Waipounainu. Na to koutou pononga i roto i ;e Ariki. T. 11. Teipututu. .

Ki it Ktitu. 0 "To Puke Ki Hikurangi." 1\ boa tena r:r koe, kia or;i i nga mahi toha a to t.itau Ariki i te rangi. He paiini whakaaiu ka tukua utii kia. koc. m.iu o\uku atu ki runga ki te'-Puke Ki Hikurangi. *' hoi titiro iho nmnpi Ilapumc hvi Muni i rung.-i i n.Lja Mnu e rua oXiu Tireni. 1 tu tetahi huihninga nui ki Taueru ih;. (near Mastovton) waahi o Wairarapa, i !v lot!) o nga ran Aperira 1K99, ko te tino take o taua iuii mo te marenatanga o Tamaireia R. l'aku, ra.ua ko Hera Waaka Kerevu, ko nga, Kaumatua nana i karanga nga niorohu o nga Hapu o roto o Wairarapa nei. puta noa te Tai-Rawhiti, huri noa te Pai-Hauauru, whiri noa kite. Waipounamu, ko Anaru H. Tamaiv;aho, raua ko Tuhua H. Te Iluki, kia ratmai ki to marenatanga o ta raua mokopuna, o Tamaireia: kia Hera; ko raua Hapu i mnri ia raua, ko Ngaai'Te Aowheuru; ko Xgaai Tuuiapuhiaarangi: me etuhi Hapu. He maha nga Hapu i tae mai ki taua huihuinga:—Ko Te Hikaopapauma, ko Hamua. ko Ngaai Tahu, ko Ngaai Te Rangitataia. ko Xgaati Maahu, ko Ngaati Rongomaiaia, ko Xgaati Moe, ko Ngaati Kahukuranui, ko Rakaiwhakairi. ko Xgaati Awanuiarangi, ko Xgaati Kuia. k- Ngaati Tamaterangi, ko Ngaati Te Kapuamatotoru, ko Rangitaane. ko Ngaituwharetoa. Ko" nga morehu Kaumatua i tae mai ki taua huihuinga. Ko Kaipoho K. Whakarato. " Waimahuru K. Maaka. " Kahungunu M. Maaka. " Matina R. Tamaiwhakakitea. '■ Ropoama Meihana. " Haami Potangaroa. '• Pou Tab ana. •' Kohca Tahana. " Hemi K. Arama. <; Hamuera Ihaka. '• Knoka Te Taitea. '• Haimona Patete. '- Henare Pakiua. He tokomaba boki te Hvi Pakeha i tae mai ki taoa marenatanga, kaore i kitea te kiri Whenua o te Marae, i te nui o te Maori o te Pakoha, be nui hoki te wbakamihi a nga Hvi e rua, mo nga tikanga katoa i whakakitea e n (r a morebu o te marae i taua ra, a tae noa ki P te 17th onga ra e whakanui ana aua Hapu katoa i taua marenatanga. Ka kitenga ra nga mahi whakanui a nga Rangatira Kaumatua, me nga Tai-Tamariki Rangatira, o nga Hapu e mau ra o ratau

Tngoa i rimga ake nei, me nga mahi whakaharihari ate T>vi Maori mete Iwi Pakeha, he jiui tu ahuareka o nga mahi o taua ra. Ko nga whakapapa tenei o nga Tamariki i marenatia nei, ka timata: — Ko Kahungunu. " Kahukuranui. " Rakaihikuroa. " Hineteraraku. " Rangimatakoha. " Rakaimoari. " Kahukuramango. _ " Humarie. " Tataiaho. " Tuairau. " Rakaitekura. " Tumapuhia. " Te Hinurewa. " Whakaari. " Te Apunga. " Te Hinurewa. " Te Rautangata. •' Kauwehi. " Hineitaepa. '• Kehurangi. " Hinekiri. " Te Waikohai. " Tamaireia R. Paku. Ka nnitu tenoi, ka tijnata ano ia Kahungunu. Ko Kahungunu. " Kahukuranui. " Rakaipiika. ■• Rakairauuioa. " Kiita. " Rakaimoko. '• Ilaroto. " Ruarangi. " Ko Te llangikaraharaha. " Tukuarn. " Tnhito. " Pouhokio. •■ Rongomaiaia. " Hinekiri. " Te Waikohai. •• Tamaireia R. Paku. Ka nmtu tenei, ka timata ia liakaimoko. Ko Rakaimoko. " Haroto. " Rohutn. " Hinekai. •• Te Ao. •• Wehi. •• Te llopu. •• Te Ilarawira. " i'amaiwaho. '• Te Waikohai. " Tamaireia R. Paku. Ka mutu tenei, ka timata ano ia- Kahuv.gunu. Ko Kahungunu. " Kahukuranui. •- Rakaihikuroa. •• Hineteraraku. *• Tutaetara. " Marutauhca. " Te Aomataura. " Patutu. '■ Amoakeiterangi. • : Te Kuratakawhaki. '• Te Rangitaunonoikura. " Te Riponga. '• Kiriwai. - Hikaralmi. " Hohora. " Te Rua. " Te Rerewa. " Hariata. " Tamaiwaho. " Te Waikohai. " Tamaireia R. Paku. Ka mutu tenei, ko Kahungiiuu ano. Ko Kahungunu. >■ Kahukuranui. " Hinemanuhiri. " Tamaterangi. •• Te Pupuonuku. " Moeroto. " Tamahikawai. " Tuhemaba. " Tauru. '• Tutakahirangi. " Te Keuru. " Te Warihi. " Renata Paku. " Rawhira Paku. " Tamaireia R. Paku. Ka mutu tenei, ko Kalmngur.u ;mo. Ko Kahungunu. " Kahukuranui. " Rakaipiika.

" Kaukohea. " Tutekanao. " Tureia. " Te Huki. " Purua-aute. " Te Kapua-Matotoru. " Te Ipu. '• Hineikauia. '' Kereru. £i Te Waaka Kereru. i 4 Hera W. Kereru. Ka mutu tenei, ka timata in Rongowhakaata. Ko Rongosvhakaata. " Rongomairatahi. " Turourou. " Whare. '■ Rongomai. Rongoteuruora. '• Te Rangihiiria. '• Tukox - ero. '■ Hinekuku. Raupiu. " Te Kohanga. Paekaraka. '• Te Kemara. '■ Marara. " Rawhira Paku. '• Tamaireia R. Paku. Ka mutu tenei, ka timata ia Tapuao. Ko Tapuae. '• Kaka. " Te Ruapouaka. Whakaipo. '• Poraru. '• Miriata. '■ Te Waaka. '* Hera W. Kereru Rei. Ka mutu tenei. Ko Kakungunu ano. Ko Kahungunu. " Kahukuranui. " Rakaipaka. '' Kaukohea. '• 0 Tutekanao. Kaunohanga. " Tahito. '• Te Kuramaringi. '• Te Hoko. Urekainga. " Korohe. Te Horo. •' Te Wiremu. Rutcne. Maraea. " Hera W. Keivru Rei. lie nui ano nga whakapapa o nga Tamanki nei, beoi me ■whakaniutu noa ake i enei, kei whakakapi noa ite "Pake" mo nga korero totika, hcoi ra e te Etita ote "Puke" kei hoha koe, kite tuku atu i en a kupu whakamarama ote marenatanga, me nga whakapapa hoki. Hooi ano. Kin ora tonu koe me tou rop l . l . katoa. Na Anaru H. Tamahvaho. Tuhua H. Te Huki. Tarawa P. Waaka

Kite Etita. 0 "Te Puke Ki Hikurangi." Grey town North. E boa tr.na koe, e hiahia ana ahau kite ■whakainutu kite "Puke Ki Hikurangi, ka tukuna atu hoki te tekau hereni i te moni Ota. Na to hoa. Na Ilinewaha Tewharetokorna. Reureu Marton. Kia Hinewaha Tuwharetokorua kua tae mai to re.ta, kia whakamututia te haere atu o to "Puke," kia koe, me to atu rnai hoki i ta 10/- herengi mo te tau tahito, heoi ano te whakautu a te "Puke,', ae kuamutu te tukua atu i te Pepa kia koe. Heoi kia ora koe. "Te Puke"

Ki nga kai-titiro o te "Puke" tena koutou, he whakamarama ake tenei kia koutou, mo tetahi kupu kei te panui a Niniwa-ki-te-ra-ngi, mo te matenga 6 Roka teHokotoki, i te wharangi 2 o te Nama 4 o te "Puke," ara, mo tenei kupu, (me tona Tiouna mete Wai rata Mahupuku,) he mea atu tenei kia koutou kei tehee taua kupu, engari e penei ke ana te hangaitanga o taua kupu, _ me tona Tipuna mete Whare-huihui Kohai, me tona Whaea hoki mete Wairata Mahupuku. Kaaci iho i konei te whakamarama mo ta-

ua kupu, ka marama mai hoki koutou kite hangaitanga o taua kupu. Na "Te Puke."

E EUA PUTANGA OTE PEPA ITE MARAMA