HANA TOMINGO, KO HAITI TETAHI O ONA INGOA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume III, Issue 6, 18 July 1863, Page 6

HANA TOMINGO, KO HAITI TETAHI O ONA INGOA.

Tenei te korero mo taua motu ka tukua atu nei, na nga hoa te hiahia kia taia. Ko Haiti te motu rahi, i muri mai o Kupa, o nga motu katoa o Inia kite Hauauru. Na Korumu i kite ite tau 1492. Te roa o taua motu, ite marangai, haere kite hauauru, 400 maero, ko te raununui 100 maero. l ie taba luaraki o te motu, ko te taone o Ra Ihapera itu i a Korumu; ko te nohoanga tuatahi ia o nga Paniora kite Ao Hou. Ite wa i kitea ai, ko nga tangata wbenua o tera motu, kotabi miriona, mate katoa ratou i nga tau e rima tekau. Muringa ibo, ka kawea ake e nga Paniora nga taurekareka o Awherika, be kiri manga ; a whakamahia ana kite ngaki ite huka, 1 te tppeka, i te kokoa, i tekahia, i te biniba, me te katene. I maunu atu nga Paniora i Hana Tomingo, tini ana kite haere, be whai ita rawa mona kite tuawbenua; ko te mea ia, e puritia e ratou taua motu, pa noa kite tau 4665. No reira ka eke te Wiwi kite taba bauauru, a tu tonu atu nga taone whai rawa. I Oketopa, 4790, ko Hemi Onga, he awhekaibe, ebara i te pononga, ka tu ki runga, ko tona ope be Nikero, ara be mangumangu, te hira o aua mangumangu kite taba ki ate Wiwi 500,000, e rima rau mano. Hi nga ibo tona ope, ka mau ko ia, a whatiwbatia oratia ana ia ki runga kite buri, ite tau 4794. I taua wa ka u ake nga hoia i Parani 8,000; a ko te Kawana bou o nga Wiwi, na ona boia ano i koburu i runga i te be nui. I Hepetema, 4794, tubituhia ana te pukapuka maunga rongo e nga Pakeba, e nga awbikaebe. Kihai wbeau, ka tutu te beihei, ka ara ano te pakanga. Puta ana nga bua wbakamataku. Haere ake nga mangumangu, me nga awbikaebe i male i te hoari i te hemo kai, 40,000, tekau mano, i nga marama e rua; ko te Pakeba i mate 2,000. I te tau 4793 ka u ake te ope Ingaribi ki Haiti. Haere ake nga maero i nohoia e ratou i te taha marangai e 90. He hanga mate tera i te Ingarihi, kibai i roa, i nga marama e ono, na te male kongenge i patu 6,000. I te tau 4798 ka maunu atu te Ingarihi i taua motu. I taua takiwa ko te taba ki nga Paniora, i horo i a Tuihanga Ouweatua; ko

te ope o taua tangata he mangumangu, 400,000, kotahi rau ma no. I te tau 1801 ka karangarangatia a Tomingo, kua atea i nga tauiwi ke, kua puta ki runga tona rangatiratanga. Mea ai nga tangata, ko te rangimarie ko te pai hei taonga mo ratou; kibai i mobiotia, tenei te purorohu te bokai mai ra, a meake rere tawbeta mai te be i runga ite riri nui. Karangatia ana e Ponupata te ope, baere ake nga kaipuke manuwao o te Wiwi hei roromi i taua iwi, e rua tekau ma rima;; baere ake nga tangata o aua puke 25,000, e rua tekaa ma rima mano, hei tau i nga tangata o te molu o Hana Tomingo mo to ratou. takirita* nga ite Wiwi. Ko nga banga mo te wbawhai, tinitini ana i runga i aua puke. No te tau 1802 ka u te ope o te Wiwi* a kibai a Tuihanga te Piriniba o te motu, i pai ki a ratou; timata tonu te pakanga. I waho te whawbai i nga wahi watea, ka mate te mangumangu, ka whali baere ki nga maunga, kite patu konihi mai i reira, kite whakapapa, kite torotoro baere, a, he nui nga tangata i mate i runga i te mahi o to ratou rangatira toa o Tuihanga. Nawai, a, na te mahi patu, na te mahi tipatipa, ka mutu ta nga mangumangu. Karangatia ana e te Tienara o te Wiwi, a Re Rirea, ka tiakina ka whakaorangia nga tangata katoa o Hana Tomingo, na te pai o ana korero, ka whakaaelia te mana o te Wiwi kia eke ki taua motu. Na, riro ana i te Wiwi te motu katoa i a ratou, timata tonu atu ta ratou mahi Kawana. Oho rere te mauri o nga rangatira o nga mangumangu i konei, ara tonu atu te kauwae o te pakanga i runga i te tutunga ope o taua iwi. Nui atu tewhakatara i runga i te kakawetanga a tetabi, a telabi, a, na te patu, na te mate koeo, ka mimiti haere nga hoia o te Wiwi, a i kona lata.to ratou tukunga i a ratou ano, bei pakanga, kite buinga manuwao ote Ingarihi; a, kawea ana aua Wiwi hereherenga ki Ingarangi nobo ai, ta te mea, e pakanga ana te Wiwi raua ko Ingarangi i taua wa. Ka watea ano a Haiti i konei i runga i tona rangatiratanga ake; a ko Taharini te tangata i karangatia hei Epera mo te laba bauauru, i te marama o Hanuere, 1804. Poto ake nei te eparatanga o taua tangata. Na ana mahi nanakia, whakarikarika, ka whakatakoto ngakau etabi tangata, kia tukitukia ia; a, i nga tau e rua i muri iho o tona karaunatanga, ka u ki a ia te patu, mate raw.a. No te patunga o Tebarini, ka raru ano# ka wahia taua motu, a ka maranga ano te

pakaoga. Ka tu ko Kiritopi kite tango ite Kawanatanga ki a ia, a wbakatika ana ko Petiona kite kukume atu ite kawanatanga ki a ia. Pakanga tonu enei rangatira tokorua, pa noa kite lau 1810, a tau ana te rangimarie ki taua motu, i tana wahi. I te tan 1811 karaunaiia ana. a Kiritopi ko te kingi o Haiti, tona ingoa hou ko Henere te I.; a ko Petiona i tu hei tumuaki mo Haiti, nana i kawana te talia tonga. Ite taa 4818 ka mate a Petiona, akoTienara Poea te kai whakakapi i tona turanga. Ko te kingitanga o Kiritopi i pera ano me ta te Epara i mua atu i a ia, poto ake nei. Wbakatakoto ana te iwi i te ngakau, a, haere ana te ope ki tona whare, titiro ana ia, kahore he putanga mona, tahuri iho ana ki a ia ano, a kzPtoate i te tau 1820. Ko Poea anake te kingi i tenei wa, riro ana te motu katoa i a ia; a whakaaetia ana ia ete taba Paniora ite tau 1821. Ka mahaki ano a Haiti i konei, ka marie noa iho. I te tau 1825, tuhituhia ana te pukapuka e te Wiwi e nga tangata o Haiti, a wbakaae ana nga Haitiana kia utu kite Wiwi 150 miriona parangiki (whano eke kite 7 miriona pauna moni). Whakaritea iho e rima lau hei ulunga mo aua moni. Ko nga mea tualabi 30 miriona i utua ite tau 1836; a, i te tau 1838 whakaaetia ana kia hoki ibo te karangatanga mo nga moni, me wbakatuturu kite 60 miriona.