NGA KORERO 0 TE WHAKAWA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume III, Issue 5, 1 June 1863, Page 12

NGA KORERO 0 TE WHAKAWA

A TE TIRARAU RAUA KO MATIU TE ARANUI (ARA, A TE HIRA MURA TE AWA), MO MANGAKAHIA, MO TANGIHUA, MO WHATITIRI, MO TE WAIROA,— MO MAUNGA-RU, MO TU TAMOI, ME ERA ATU WIHI,—I WOAKAWAKIA *1 AKARAN A. Ko Henarr Watene, ko Ts Ita, nga Kak whakawa o Te Tirarau. Ko Te Hbmara- Tauuia, ko Eruena te PaeRnro, nga Kai-wbakawa o Te Hira Mura Te Awa. Ko KawahaTA Hori Kerei te Tumuaki o te Whakawakaoga. Akarana, Hanuere 17,1863. Hira Te Awa (ko te whakamutunga o nga korero i korerolia i nanahi, he mea korero i te ptikapuka, koia ano enei, e niau i raro nei) :• «*Na, na! E nga kai-whakawa nei, kia rongo mai koulou. Kb te likanga ote Huru e korerolia nei e Hori Tahua. I mea ia, i tukua a Mangakahia e Taururangiatea ki a Tewba mo te Huru o Te Ponabarakeke. Kaiahi ano ka ata kitea te tino he o tenei korero. Maku iana e ata wbakamarama alu ki a koulou. 1 bea a Te Ponabarakeke, i liea le bunga i palua ai a Toraoaure? Joahoki te hohoro kite bipoki kite Huru! Ina e mea ana a Hori Tahua, na te mea, i Uipokia kite Huru oTe Ponabarakeke, na reiraj tapu ai: penei, kua baebaea. Na, ko laku kupu tenet,—na wai hoki i patu? Na ralou ano na Ngaiilu, Na Te Ponabarakeke ma ano ralou ko ana boa i patu. Inaboki, te boboro kite bipoki, ina hoki te bohoro o te tapu, penei kua baebaea. Na, kei bea be take mo te tukunga atu o Mangakahia mo (e. Huru e korerolia nei ? I te meacfaoti, naratouanoi patu, na Te Ponabarakeke ma t ara, na Ngaiilu,—na ralou ano i bipoki

ki te Huru. Kei bea he ara e tika ai le tukunga atu o Mangakahia e Taururaogiaiea kiaTewha? Na, e nga kai-wbakawa nei, ka kite ilio ano a Hori Tabua e he ana ia, ka tone kau I noa iho. He lokomaha nga kaumatua o Ngapubi, kibai ratou i malau kite Huru e jloreroUa nei e Hori Tabua roa." j Te Tirarau (ka koreroiia i konei te pukapuka a Te Tirarau; koia ano enei nga koreroj ko enei i raro nei) : •* Ko te kaha pumau tenei b te whenua: kei Waipu, Marangaiuia, Takaiearaia, Waiolira, Ngaioka, Te Kauriwhakao, Wharcawea; ka marere i te wai o Tauraroa, llua karangn, Kaiiararinga, Pikiwahine, Mangamahoe, Ngawaba, Tuikailoketoke, Orangataua, Kiwirua, Whakamouohi, Okahu, Te Uruhinu, Turimakaukau, Toutouwai, Ohaua. Ko nga tangaia enei e pumau ana ki le whenua nei, ko Te Wiremu Waikaka, ko Te Puku, ko Te Tirarau, ko Maraea Te Hoia, ko Te Manihera, ko Kaiapa, ko Hona Te Horo, ko Pea, ko Eru Uoko Tupeka, ko Ngakapa Moiatau, ko Paora Kere, ko Te Pirihi, ko Tukuku, ko Maketu, ko Keweii Te Paiuhiwi, ko Te Talau, ko Nebo Te Totara me a raua nei tamariki ko Te Rata, ko Te Toko, ko Rimi Te Ponabarakeke, ko Te ratou ko ana tamariki ko Paora Kaita ngata, ko Hori Kingi Tabua, ko Taurau, k 0 Tauwaru Tipene, ko Eru Pone, ko Te Pu,a, ko Pakia, ko Hirawani, ko Te Rau.aina, ko Horomona Kaikou, ko Te Hatekare, ko Haimona Te Hakiro, ko Te Tobukai, ko Hoera, ko Tito Tauloro, ko Mita Hamiora, ko Te Reweti Maika, ko EretaroTe Naera, ko Paora Waihi, ko Peroioi, ko Paki, ko Ana Hukaiere, ko Rako, ko Eria Maripa, ko Moihi Te Hotahi, ko Manuera, ko flemi, io Pene te Whata. Ko nga uri tenet e liaki ana i le whenua; ko nga uri o Te Waikerl o Te Ponaharaheke, tuku

IbokoTeyrhaJto Te Kahore, tae noa mat Ma tfnwi Na, Ete whabawa nei whakarongo; M'oie Maungd teoei 6 te wbenua; ak», ake;; E kore* taea(ie) kukunie a tg tangata; ate, ake, amine." HdriK?p|iTaliua:N& MoMangakahialenei wahl koren*. Hfeibaia(aHlra Te AWa) i wbakafcahore tf i tena Huru ? Be aha ia i Wbakakahore ail te Wheriua? Inahoki, kua whakaae ia ki nga Karaka mete haerehga at* o ki ie lomo i te whenua. N'a, kb tona putake alio tena i riro mai a Mangakabfa. Ko te Hum i hipokfa ki a Tomoaure. Inahoki, te tae tetdhl kupb wbtikaobo i row i eha wbaiapaparansa e riiiiai Kola level ona uri e nobo pnurab nei'i rungri tetiei whenaa i Mangakabia. Ka tahi ano ka tae te wnakaobotanga i leiiei wahi. Na, rapua ete Ture i roto i eoei whakapapa-anga. Inaboki, kua ott te whakaalit ete tiire. Ki te notio letabi uingata i rdnga i tetahi wbenua o letabi taogata i roio 0 nga tau e rua te kau maiabi (il) kahore 1 tae tetahi kupu wbakaoho—lran metnga tefa ffbenua nona. Waihokl «e tenei, kua rima ke nei nga Wbakapaparauga kua nei noa am nga tau. Koia taku whakaaro, no matou ano tenet wheuua. Ka tahi ano ka tae te wbakaohotanga i naianei. Na te moni pea? Na, kla rrngo mai koutou, ko te mutunga tenei o aku korero wo Martgakahia. U tonu laku rihga, me' te noho i funga ale, ake tona attt. Na, ko te putake tenei i riro mai ai a Whatitiri, me Wnengarei i aTo Kahore—ko tana whakaoranga i a Ngaitabubu* : No reira, ka tokua ko Wnangarei, ko Whatitiri, ko Kffwaoui puta noa ki Wairua katda* No te rironga i v iav ka tahi ka baere hwi tetahi tangaia, ko Te ftaraku tona ingot* ki tetahi kainga mdna i aTt Kahore. Ka tahi ka boatu eTe Kahore ko Te Ruakaka ki a Te Ruraka* Ko tbna uri tena ko Pun. koia au e niea nei. He aha ra a TeßarajH teabu aj ki u> ie Hira tupuiw raqei, ki* Malta raqei? Abu mai ana. tenei ki tokfl lupuna, ki; aTe Kahore,j Na, ka tab, Upl hobo a Te Kahore ki Whatitiri; :!;. Wm okuj, i putu noa ki Mate i tae be knipn wliakapho. Oi-a ake ko ana lamarjki ko. Kaiwaka ma, kibai i tae 4etab*topuFbakaQl»o, mate noa. Ora ake,; ko a rateu. nei. iamariki, ko KukugatoMwpm ma; kahore i tae te kupu wuak4#ho< i mate: noa. raiou. Ora ake ko Te Tirarau kP Haniiora, ko matou katoabofc.f Wa/katabi : una ka tae te kupu wba-

kaoho, koia tenei. Na, ma te lura e litiro. E wuikaVahbre ana ratou i Wbaiiiiri. E vhakaae ana ki Kawanui. He aba ratou i whaUae a! ki teiahi wahi, he aba i whakakahore ai kt teiahi wahi o Wbatitiri ? Ko to roatoU maiauranga tenei; kaioa, kaioa a Wbatitiri. Iriaboki, ieme teiahi whakaohotanga t roto i ena whakapaparanga. Koia au i mea ai, no raatouuno to matou whenua. Na, kia rongo mai koutou, kahore he' putake ke atu i riro ai tenei whenua. Ko lona putaki ano tenei—ko te whakaorangia (ano) o Ngaitahuhtt. Na, whakarohgo mai. ,Ko te unga tenei o maua ringaringa, me .maua boltrki runga o to maua whenua—ake tonuatu. Ko te mutunga tenet o aku korero. Horomona Te Anga (no to Te Hira Awa taha):-> E rua nga mea e matau net ahau—ko te tatau tangata ko te tatai whenua. Ko ie tatai tangata tenei.) Ta te Ahitapi ko Te Rarau (Kararau ranei? tana ko Te Hon, muri iho ko Papa te Horele-ka puta mahanga ko Te Waha ko te Hawato. Ka moe a Te Waha i a Pare, no Ngatiwbatua tenei wabine, ka puta ki wabo, ko Te Raraku. Ka haere a Te Raraku ki nga tuahine, ki a Pai raua ko Wekn; ko te matua wahine o Pat raua ko Weku, i puta mai i roto o Ngatiwbatua, koia to raua lungane i haere atu ai ki a raua. E nono ana hoki i a Te Kahore. Ka bomai a Te Ruakaka. Ekore hoki raua e bomai i Eficauta, i io Ngßtimoeroa kainga, ki to Ngaliwbakapaeahi; ka tika ano ta raua bomai i te wbenua b to raua raa|ua tane q Hikurangi, ki to raua tungane ki a Te Raraku. N* ena wahine i luku mai ie wbenua. No Ngapuhi ke a Te Kahore. Heoi ano taku wahi i korero ake ai au. Hori Kingi Tahua: Me poka pu ake aku korero. Kuu mate kaioa te iwi 0 tenei wabine 0 Pai, a Ngailahubu. Na Te Kahore i iaMmmjigaJpuUoga. Ko tena wahine ko P»K kft iO»e >V Te Kahore. Ko te mana o ■fcwfcejMia kaioa kei a Te Kahore anake. ■Moki, lae mai a Te Raraku kite Toetoe, Iflpraa Te Kahore e noho ana. Ka puta itu tekupu a Te Kahore, "1 haere mai koe fti teiahaf" Katahi ka puta mai te kupu a Te: HaniJku, " Na to : ingoa rangatira au i kawe tnai, ki teiahi whenua moku." Katahi ka puta atu te kupu a Te Kahore* " Me hoki atu ki Wbatitiri." Katahi ka puta mai te kupu a Te Raraku, "Ekore au e pai ki reiw, erangi, kiu lata aitki te moana." Katahi ka arabina e Te Kabore, ka tukuako Raboogaua. Muri iho ka niabi ale Raraku,

Vajpari, ngaro, ; kaioa ile tai; kavvhao ana le Papaya i Pagakajrabi; he; iogop iio : ni^piupVate^iijiiraViif .ka. hoki inai,, tie .n~qa, jaiaj.'JU, $. t^KatiQj;€J.! Ifcalalii ka ; puta '\\p. fcbpii y sp; j te' i ><qpiai;'ra' : e Jtae, raijaijanii.^e! 1 t»apaka T waenga," . Ka'tapi a,tu! £e kupii'a Te Kaliore, "He! kbneT, nei.'lejaey toe." .Ka mea a 'J'e.Karaku, P9l?* ; K^talir : ka ; ;araKlnaia ka iirfeira kb' a tfkaWte 'matih : y : Na, ka arahina. Noku lend tupShatio Nyjpalni kp Ha nib a ftaniti; ka itrfc^ J^o kui ki le Ka>ye-\vahie- Na, koia tera" keia ' anake te whehna : ; Koia i wutfro ai mJna, | ma ;i'e Kajioce e tuku. ena walii. Ueof aho ak'ii jutn; mb ena kofero (a lloromona). 1 Hare Hikaifo (tip, ie : taha ki a Te Ifita ' Awa) : : Na. Ie tafce P.taktt bbfta iaimi 11 le jSif i b nga k^'cVb.kaipa.. Takti liho ! ti^it ( tene)j : Jp kotei'ntia p' ahau riga tujiuna j : mqa l ),'le 'fa o r i,b P -ifftia>uijga,v,bii rawW I Valoti' ki runga 6 .iaud ! ?v*en_to ? ' : \iiii : ''' ,^wj!.; '; tae lioa ki a niaion ihaiandi. ; Na; kip rprigp mai kou-"nga-ihaiiifga . : tei^ei,,;;i : 1; f ,fe *vrt»enua;b b rriatou rupniia, ko MatingaMauiigarit/ ko TuiitamoV, TulaK q ; ' ;'lJbuwliao, ko- Tangjhoa, 1 kp • XVnaiiiitf, ko Tara:i-o-ialili'i. liiahokpte pepeliip a Kangi, tk Kb ie aim a : Ifcittgi** Kei' Matiiigaiipa tetia aim te pa b tiifa

rirrkbMoeiurtiriga, kei Hapuima teita; loria I \vtrakaiii, u ko «e Paritu|ko'Oki6ki."; Toiia j korero, lenci o tcna kupu, l *Kotahi kireira, iblalii ki ie : Paritu; kotalii fci reira, kotahi Jii Dkioki.'* Te ingoa b te^whafe'blflahi--iigamii, fc »3> Kapu'aißlpoi.f' ,: -'l ? fr: ingoa p *eiabi o ona wbaie ko Morungaterangi; <e '■'} ngda b fooa ruia *b : W IpuwKahaiaia. < Kei Huarua anake le cuftga .^''s|MhM|^ Te ingoa o te pa 0 Tahingamii llli qjr lwß songo ongo; te ingoa *tetiiiMwj^| jigotangio; kei waho teuafilfei te i&t^M •Hii-auia; ko le araingareritotfi sfeaiivM|H Ko lewakaporib tena \ *aiho iho^tab«K •lupuna ki a : maiou. Ko le wabi ki * =w \ Jtabore ki i l ting& ki lena kafhctfei 'Kt> ; te vvaltf- ili o Kawanui anake. Ko Mangakahia i r'uo mo te thifu, kahore. Teka ruwa letia. Ko le kbralia anake kua puu i a ia. Ko to Te' Kahore lino kainga- kfei Oiauto, kerPoueraa. Tu ; ibb kf a Mori- i naianeii kahore i runga i lena onebne e Jototoeiia' ttei," a WhaiHiri.-te Woicoa, Mhjrgakahia. Ko lena oneone kei roio i o ma-

I naiaoei. Hei>konei, laku raiilii aii. . ; }*. ',."'.., ,'. v ' ; >„;''. ~ |a Hir4;Te Taka (no to Te Tirarau lahaj, ka .wiokaiika ake faoki nga bawhekaiue o Mtti taha. ",;n.'--.-.jii .....•: | Na, wliakarongo jiiule bgu; Ko (>. fliatpu e papujir nei ; i o watou wbeuuu, kei o .inatoutupqwa,' jtei -a Te Kahpre keii inaluu euei ivhenya., lie aba kpa raiou niea,: iko rKa\vanui anake i tukua inai. OlLkatoa jnga wahi kajpa, ks ; VVkaiUii;?-. .lie,a.l\a! koa jjatou me;i, ko bgji karaka kau, kali ore, ko nga karakakatoa.no le whenua kaloa. I ■ Tena iana, e ;nga Kai-vykokawa ka lobu patai aiibabau ki a kwlou katoa; ki la ,koutoi* matauraugaitoo, bejaha le take i puwaM ai walpu ki rupga ki euei wfeenua, i *uua,.i nga;ra j o matouiupmia, a lae uoa wai ki oga ia; i a niaiuu e : hobo oei i runga i o inalou whenua ? ,e nga Kai-vrha-kuwa nei v wbokarpngo mqi; ki ta koulou roatauraogaibo, lie aba te take i ogaro ai lenei iwi M mioga o teirei whemia i Pga ra Xo ratpu U»puiia, alaeiooa Biai kiei»€» ra, e ngarp pej raiP»? Inaboki, ko etahi o raiou kei Rokjanga,' o. ralo* m Kaikpbp.,kQ eiaJiii no t ie Wyiniate, uo |TQkcrau. Te«a, enga Kai-wbakawanei, he aba le take ki ja.ko» lo n matauraiiga, i wbakamararatia.ai rolpu kite mataole wheoua? He vbai kaing* janei riQ; ratQD? Ki laku raohio, be i.wi whenua kore lenei wf

[> IRi, teneii ano tenet o aku ktlpu> lie kiieugain© niaiou i nga pukapuka q tc Tiriii o Kobimaiaiua/,. dtei roto lelabi tore o aua pukapuka e lakolo ana. E men ana taua lure, ki le nobo lelabi laugata i ruoga i tetani wheima* a tae noa ki. roiiga ole rua lekau.mo ;iohi lau e noho aJ, ka tae le langaia ki le whakaahooho, kua oonaiia terj » bentia. ; Kola matou i,mea ;ai t e kore & matou whenua e riro. ; , Heoi laku. J ; (Whakamaramatia alu ana, kahore taua pure i wbakatntia e te rananffaki KohmiaPfania; engari, be wbakaalualu kuu na KaPuna Paraone i le lure Pakebokile runanga jlQjtohimaratna, a ma ratou e Avhakaato. RKfe \ mauia taua luree taua runanga.) r? ¥nwwai Te Tahaware (no te taha ki a Te Hira Awa), he »nea korero i te piikapuka, koia aiio ener nga korero e mau i raro nei: «• Whakarohgo ■■& le runanga kaioa ki ie tupuha a Tipene i korero mat na.ki* 'TakucaikHni.* 5 E hfe ana k\ la Matauuej Wha*aaro. Mewbakaboki leaa tflpdna krMauriganui, ki W*ibopal, ki Kaibu. •Ko im e Tipene, i korero roai nei, i pnia mai i Ngai-

tahubu ehe ana. Whakarongo mai, lenei te titanga ki a matou. • ;; Ka iftmal a^Ruaweke;ja, Pinea, ko Tukawau, muri ihb la Maheu ko Tarawamoa, muri ibo ko Tokutaikura, muri ibo ko Tuohu. Ta Tarawamoa ko KangikimWaTtirßffngikimihia ko Ngarangi, be lane, muri ibo ko Taiao, he wahitie; la Ngarangi ko Kalupu, la Kalupu hole Nihi, ta te Nihi ko te AWPvK te Anga ko Uoroinona; ka mmu lenei. -. '.'.':".',".'""' '..■/ , .'..■!".•"'' -i'.\ Ka timata i a Takutaikura, no Ngatiwhaliw; no (e Taou tenei iupurih,te rua o ratbu fopun*? 1$ Tuphu, lat«b(iu ko Rabbi Ko TuMbunga,. la Rabp to ie Sra» kq :,tyh'afcpo!ib- kb Kikokikb te pteoe/toWhakabbo Lq Xaraia, n£ lluawheke ctoei ijpi. • Ka p<m i&iei.J; Ka timata ki j»,vba*aiikangft mai 0-ie Puku ki tekorero, JSJie.afla tonawhakar tikanga mai. Kua rongo ranei ia i tekupu wbakataka mon? as#tf u?,Eaborer erangi mo Te iTirarau. mo Uori Tahua. E mea ana a Matiu, e tika ana koe, e te Puku, ki te whenua;; Rua rang© aqp,koe,;e;teP«jw, i loku taenga ki Toukirikiri,. i to raaua ttftliejumga- ko ;I.; ; mea *WeteJkja : pona; lera kajnga a >WaJrua*a JJangakabja, ; j u»a i a Rangiraumarie. - : |U mea m ?baH a . te J?at» V ai ki a. Weiekia, ehe an* koe; kabore lou tupupa iipa ki Mangftkahia, kt Wairua;, erangi no ie Rolalii lese'i kainga a Mangakabia a Wairua. I tijkua lena kainga e ie KoiaW ki a Moelangi reira a PaUra i ui qiai ai ki-a Rako, "I rongo a Patuwsri ki a wai ?" Katahi ka mea alul a te Paiuwai, MI rongo ahau ki a Te Puku," ka uimai-.a iataraj ; ,"Nawai tera tamaiti a Ie Puku." Ka mea alu a" te Patuwai, "Na Taro." Ratahi abau ka mea alu ki a Wetekia i loku rongonga ki a Maliu, kabore a Wetekia i pa ki ie whenua, erangi ate Puku. Ka robe tenei." Timala: "Whakarongo e te runangaJß te tino kupu mo enei korero. £ hara UjH i te wbakawakanga mo nga pi 0 te whemfl erangi he wbakawa mo te bunga e langojfl i te whenua, mo Te Tirarau raua Tahua, mo te hunga e tohetobeano Te Hira, mo Hare Poti, mo Maliu. hoki koe e le Puku i wbakakahoreaalue matou, korua ko Maraea, me tetabi 0 nga tangata e tika ana ki runga ki tenei whenua. Ekore e whakakaboretia; erangi ko Te Tirarau raua ko Hori Tahua kihai i pa ki tenei whenua. Erangi no o matou tupuna te take 0 tenei whenua, Tu ibo ki a Maliu, ki a Taupubi.

"Na, e „boa ma, no matou katoa tenei wheniia; ~H&i atioV '*}■'—■" v - ;; ' S[a .kQre.ro a'-mbngai.a tj2 !' ' e korero ano' teneT i letahf kupii mo taku Uiahine, i porangi au. Na, whaka-male-taku liiahine e Maraea te Hoia. Tenei taku kupu,,kia rongo mai koe. Mehemea ko te Kotyb^.tq r .i,upuna i pa ai kite whenua, ka Ka\va. , % Mehemea. kpenei tupuna te take i pa teherw'ftehiral ka fttca; f Teha koi i te lik£. Ta *Kawa Kd Twjjwirta, ■ tana kb NgSho, tana «dWapaea^M&nhv; K6 te ; irfgba b J te hapti6 burtgakof Najneoi ario ena kupu aku. v /. .*»; ■■.<:■ Hofcu wahf iriohd at ati'i tie(WaWd.ka lupu.te whaidga a Te Tirarail ki a Te ; Airu. Kirmea dTeTirarW, kafrbfe'o teAiiukaififga 1 te WaTroa. ; Tta s meffa te Aiiii;-ktoe ano hokt 6 Te'Tirarau «alnga ; r te Waftb'a. Ka mea a te Ailu, "Kabore ou kafiiga 0 ; ewragi nb te UribliaU; f no ; rfcattmauku Tfenei IfaHiga/a te ;TOroay ; a : Tfcngibuayffi#fe wlienua katoa e takbib nei. E" tfka *s&& fo KaptfrTe Tiraraii; Lahore okfrfcafoteTi t.kbnjeif i rne 6u am* hoki; erarigrnd* feTOoftau anakeapake." : ; - '> 1 < Marae% : te, floia, (no ttr Te ; ifraftra) taha : Ekore ; ahau e mdWb Itf anjpfcfcrer<fc -Na te h*a : kihai t V! mataii ki ana Tiipuria e Whakabifc y be I K i;: Ki %'•;te Kbtaht. Kef; hTa an&fonVmataurangaki ena;"; E lobe aria an Hki tera ; tahal-fcTa ratbuv ; :i Ef kore nei hoki au e raohio ki taktf b'uaigatatahga ki a ratori Kp ; PaHuwai ahakeie iriea e Hiatau ana au. Ma- Puriri e ; kaowhau thai aku Tupuna. Katahi au Wbakaae> na te ritea kei runga ano au i aku nwtua e noho ana, me tino whakakahore ana korero. Ekore nei e tika mana abau e wbakakahore. Kite i oku malua. Ekore Hj^^Rpypr^ e ' boki e taea te wha(na, korerolia 1 konei te ano nga korero kei raro nei): mai e nga kai-whakawa "• SS?8 a lake a tera lana e whakahe nei ki to njpu nei taba, koia enei. "1. Ite ra tuatabi. Ko to ratou urunga ki to whenua e lautohetia nei. Ko te utu mo te Huru i hipokina ai a Tomoaure. "2. Ko te paiunga o Ngaitahuhu e Te Waba, riro ke te mana o te whenua ia te Kabore. Tukua ketia ko Whatitiri. Ko Kawanui, ara ko tetahi wahi o te whenua o

Ngailoboeroa, o Ngaiiwairua, o Ngaiiraogimhakapaeahi, ara, o NgaiirangiiaamaiwaUo. Nana ia a te tangata ki waho. "3. Ite rang! Uiaraa, ka whakanobbia

ko nga tnpana o PfgaUalwiha me o ratou uri hqki ki runga i le wbenuao NgaUmoeroa, 6 enei hapn kuakorerotla i ruftga