NGA KORERO O TE WHAKAWA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume III, Issue 3, 20 April 1863, Page 9

NGA KORERO O TE WHAKAWA

A TE TIRARAU RAUA KO MATIU TE ARANUI (ARA, A TE HIRA MURA TE AWA), MO MANGAKAHIA, MO TANGIHDA, MO WHATITIRI, MO TE WAIROA,— MO MAUNGA-RU, MO TU TAMOI, ME ERA ATU WAHI,—-I WHAKAWAKIA KI AKARANA. Ro Henare Watene, ko Te Ita, nga Kaiwhakawa o Te Tirarau. Ko Te Hemara Tauhia, ko Eiujena te Paerfmu, nga Kaiwhakawa o Te Hira Mura Te Aw a. Ko Kawana Ta Hori Kerei te Tumuaki o te Wbakawakanga. . Akarana, Hanuere, 15, 1863. Hori Kingi Tahua (no to Te Tirarau taha).: Na, fcoreroiia te whakapaparanga o raioti cup una; i le orokotiroatanga o te nohoanga o Mangakahia e Te Waikeri; ara, e kore koia e pai, nie korero te pukapuka ? (Whakaaetia ana e nga Kai-whakawa kia korerotia le pukapuka). A, korerolia mai. (Ka tu a Hira Whiri, ka korero. i te pukapuka, koia nei auo nga korero, ko enei e mau i raro nei) *• E hoa inn, wbakarongo mai. Ko te whakapaparanga lenei o nga tupuna i whakapumautia ai ki runga ki enei wiienua ; ko Te Waikeri Te tuakana; ko ana janiariki lenei: ko Ngo to mua, ko Tew ha io»a teina ; ka moe a Ngo i a Torepa, i le tanuhine a KatKM-e, nana i noho a Mangakahia i u- orokorirougu uiai i a Tew ha. 'iaua iam;»iii ko Nga lwi, la Nga Iwi ko Whakakaii, la Wtoakakaii ko Mori Talnta, la Tewha ko Ngawhau, la Ngawhau ko Whare-o-riri, ko Taolio, ta Whare-o-riri ko Uaro, la llaro ko Maihi Tnhi, la te i.ua'Vme o llaro ta Kongo ko Mila, la Taolio ko Hone JParaone. Ko te tejna o Te Waikeri ko !e Ponaharakeke, la Te Ponaharake ko lataia tona tuahine; la Te Kaliore ko Kopaki, Uo Ngalokouiuhanga, la Kopaki ko Te Waitohu, la Te Waitohu ko Pene Te "Whaia, ta Tokpiuahanga ko Mali, la Mali ko Manuera, la tela hi wabine a Te Kaliore, ta Pai, no Ngnitahubu lenei w'abine, ta Pai ko Rangi rau-marie, la Uangiraumarie ko Kopaki, ta Kopaki ko Hemi; ta Tataia ko llaunui, ko Torelunua, ta

Haumu ko Kukupa, ko Te Tirarau, ko Tauran, ta Toreiunria ko Parore. Ko nga ui'i enei o enei whenua e raruraruiia ana, o Mangakahia, o Wbatitiri. t nga ra o niua., ka nobo o matou lupuna ki runga i enei whenua. Kahore i lae tetabi kupu whakaoho, lae noa ki o malou lupuna, tuarua, luatoru, a, lae noa mai ki o malou malua, a puia noa ki a malou e noho nei i runga ile whenua. Koia matou i mea ai, no malou ano lenei whenua. Kabore malou i matau, e nohoiahi ana o ralou lupuna ki o malou nei lupuna, a lae noa ki o matou malua, lae noa ki a malou. Roia lenei, ka pupuri nei malou i lo matouwhenua. Rapua e le Ture nga tau i nobo ai enei wbakapaparanga." Ko Mori Kingi Tubuaano: Na, ko taku puiaktt tenei. Koia lenei, ko Tewha. To lenica, kua lukua mai lena whenua ki a ia, lae noa ki le nolioanga ki runga; kihai i Uilea leiahi kupu whakaoho i reira. Mehemea, he kaihga he, kua lae teiahi kupu whakaoho. Tae noa kite whakapapa luarua, luaioru, luawha, lae noa mai ki a malou. l\'o roio no enei ra, katahi ka lae kupu whakaoho. Koia au ka bopu lonti ki runga o lenei whenua. Taiemea, ko te wlienua me nga karaka i lona homailanga. Meheiix a ko nga karuka anake, kua lute jvhakaohonga. iNa, kahore au nei e rongo ana ki o ralou nei lupuna, maiua ranei. Krangi, ko le langaia leriei e maiau ana au e noho ropu ana ole whenua, ko 'IV Korau; lana lamaiii ko Te ttewi'li Maika. Na, kohi luku kupu, tue rapu e le Ture i roio o enei whakapapara'uga ona tau i noho ai i runga o lenoi whenua. Ka robe ena korero mo leria wahi o Mangakahia. Ko leiiei le take i lukua mai lena whenua. Ko tetaketena : i lukua mai ai tc whenua ki a Tewha, ko ie Hum i hipokia kia Tomoaure. Kua koreroiia aiu ita ano ki a kouiou. lleoi taku, ka inau tok'u ringa ki lena, ko laku puiake lena, ka inau luku ringa." . Ka pataia e te Kai-whakawa e Te Hemara: I le lukunga.o nga wheuua ki a Tewha, i lukua katoai.ia ranei te whenua me nga karaka? Ko nga .karaka onake ranei? Hori Kingi lahna: Ae, ko ie whenca kaloa, me nga karaka.

Te Hemara: Tena, be aba te take i tukua mai ai tera wbeniia ki a Tewba ? Hori Kingi Tahua: Koia tera, ko te aroha o Te Ponaharakeke ki tera tupapaku. Te Hemara: E lino matau ana ranei koe, ko te lake tenei i homai ai te wbenua ra, ko le Huru nei? Hori Kingl Tahua: Ae, koia tena. E 4iuo matau ma a ? i, ko te Huru. Te Hemara: £ lino pono ana tenei kupu an? . Hori Kingi Tahua: Ae, e lino pono ana taku kupu, koia ano tend, ko te Huru. Te Hemara: Ko le rironga mai. Lena ole .wbenua ? . Hori Kingi Tahua : Ae, ko le rironga mai tena.. . Te Hemara: A, tie noa mai ki a koe elu mai na? . Iloi'i Kingi Tabua: Ae, lae noa mai ki au e lu nei, tae noa mai ki a matou e noho uei. Te Hemara: Kahore ano ranei telalu wahi i whakaohokia noaiia ki le wbenua, i te lakiwa i mua. i ou maiua, i ou lupuna? Hori Kingi Tahua: Kahore ano au kia whakaohokia noaiia, i o maiou maiua, a lae noa mai ki a matou. Te Hemara: Katahi ano, ki lenei ka.paiiure ake nei ? Hori Kingi Tahua: Ae, katahi ano, ki lenei ka pahure ake nei. Ka muiu i konei nga patai a nga Kaiwhakawa ki a Hori Kingi Tahua. Paora Kaitangala (no Te Tirarau): Taku mataurattga tenei ki nga korero a Hori i .pera ai ia, •* Kahore he whawhai i mua." Na, whakaae alu ana ahau kia koulou, Ae. Kahore, korerawa lelahi wahi kia nohinohi. Engari, lie wahi ke aiiake; ko te wahi ke anake lenei, ko le linana ole langata. I whawhai ki a ia wkakaiangaia. Kahore ki te whenua. Koia' au i mea alu ai, £ pono ana nga korero a Hori, "Kahore i whawhai mo le wheniia i mua," engari ki le langata ahake. Koia ai, ka lika le mea ki o koulou . aroaro inaianei, e lu tika ana la matou i te whakawakanga. Kei a matou ano le whenua, kei o inatou ringaringa, kei o matou waewae le wbenua e 'lakoio ana. Na, tenei takii nibhioiahga i roio ole whakawakanga. Kite noho tetahi langata i roto ole 22 lau, langala noho noa iho, kahore ona kainga, kua na tena taiigaiatia tena wbenua. Tena ko tenei, kua lae pea ki le kotahi rau, lauiia tena whenua. E rima rau ranei,—ekore e laea te bapai. Ka palaia e lelahi o nga Kai-whakawa e Te Hemara: E lino pumau ana ki 10 ngakau nga korero a Hori?

Paora Kaitangaia: Ae, e lino pumau ana. Te Hemara : Ko te take lera i riro niai ai le whenua, ko te Huru ra? Paora Kaitangaia: Ae, koia ano ko te Huru ra, kahore he lake ke atu. Koia ra ano le lake. Te Hemara : Ko nga karaka anake ranei? Paora Kaiiang»ia : Mebeniea ko nga karaka anake, kotahi ano ra hei ra e whakiia ai, a. lae noa ki (oria mulunga mai. Te Hemara : He mea tapahi ranei nga karaka, ara, lie men lua ki raro? Paora Kaitangaia: Kahore, he mea wailio ano kite whenua tu ai, kahore e luaina. Ka niutu i kowi nga palai a te Whakawa. Te Reweti Maika <uo to Te Tirarau laha): Ko taku kupu lenei, ko ahan le malua o Matiu, ko taku tamaili ko ia ko Matin. Ko ahau Una whanau i mua; kna kaumaina abau, ka whanau a ia. Kahore au i matau ki tona likanga. No lona kahunga ki rolo o nga taiHyri, kalalii ka maiauria. Ka waibo au ki ruuga ole wheuna, tae noa ki nga raruraru nui o Mahgakahia ; nolio ano an ki runga. Kq te tika.nga tenei ki ati, kei te liaerenga ola Hori. Kei runga ola Hori ie mulunga o laku kupu. Ka pataia e telabi o nga Kai-whakawa e Te Hemara: Kahore koe i malau ki a Matin Te Aranui, i pa ranei ki le. whenua? Te Keweti Maika: Kahore an e malau ki a Maiiu. Heoi taku i maiau ai, ko tana arunga i lana malua wahine, waiho iho ana abau ki Mangakahia nolio ai. Te Hemara: Na te wahi ranei ki a koe i pa ai a Maiiu kite whenua, ki le mama lane ? Te Reweti Maika : Na le wahi ki au i lae ai tana wahi ki le whenua. Te Heinara: Tatemea, i pnia inai nga tupuna i a Ngaiimoeroa, koia ko koe? Te Reweti Maika: Kei le banga ano lona, kei au ano loku. Ka mulu i konei te patai a te whakawakanga. Te nira Te Awa: Na, tenei auo laku k.upu; ko taku kupu leuei, be aba te mea i lika ai ma Ngatiiwoeroa e utu tena Huru ki Mangakahia? Ko te tikanga tenei;—roehemea, ma Ngatiwairua e utu, ka lika. Taieuiea, no Ngatiwairua pu tenei tupapaku a Tomoaure. Na, ma te Tiire tena korero e litiro. Ko le luarua tenei o akukupu; he aba le mea, kia pena te nui whakaharahara o te whenua, me Mahurangi, baere me Kaipara, ahu noa mai ki konei, me laiou e nolio nei? Inaboki, e ipea ana a Hori Tabua fcei Oue te mulunga mai ole ruhe. Kahore matou i rongo ki lenei; He ivku

rawa tenei, lie rapunga noatanga i tela hi korero hei korerotanga ki roto o te wbare whakawa. Heoi ano le mea lika rawa, ko nga karaka i Jukua alu e Taururangiatea ki a Yewlia. Ko le toko run tenei o nga langata i baere noa mai nei ki nga lupuna o Maiiu, 0 Matikikuha. o Paikea, o Taupubi, kite tomo i telabi whenua- Kalahi ano te iwi i whenua kore. Kalro-e ano o matou nei tupuna i baere kite tomo kainga. He uri hoki matou no Uangi, no Tahiiiganui, no Whilikainganui, no Te Atua-haere. I'e mea 1 meinga ai ko Wbiiikainganui, he nui no tana whenua, nui whakahurahara. Ko nga maunga tenei o te whenua o a enei lupuna, ko Tangibua, ko Maungaru, ko (Jouwbao, ko Tulamoi, ko Whatiliri, ko Te Tara i a rabiri. Ko nga puke whakamau tena a o matou lupuna. Ko nga uri tenei, ko maiou katoa e noho iiei. 1 nobo atu te nuinga; ko Paikea, ko Matikikuha, ko Taupubi, ko nga uri ena o a enei lupuna. No matou. anake tenei whertna. Itiaboki, kabore o ra'ou lupuna i lapoko ki o matou nei tupuna. Ka torn nei boki nga ra i lirohia ai, kabore i lapoko nrai o ralou. Ko laku tenei kite Tiire;—tukua mai to matou kainga; tino karaun'alia o matou lupuna ki runga i a matou, ki o ratou uri ki a matou ko Paikea ina, ko Matikikuha ma ; kia lino whakapumaulia ki a matou to matou whenua. Kahore boki o ralou lupuna i tapoko ki roto ki 0 inalou; ka loru nei hoki tiga ra i whakarangona ai. Heoi ano taku kupu. Kua whakahokia i mua i nga ra i a Mene raua ko Te Ngere, kua loiohe. a-ngulu ano ki nga rangaiira 0 te Parawhau. I nga ra boki i a Wehiwehi ma, i a Kaiwaka ma. ka mea aua lini rangaiira, no ralou je whenua. Ka mea atu a Mene, no raua le wbenua. Ano ka kaha le lotohe, ka likina a Tilieru, he kaumalua no Ngaiimoeroa; ka baere mai a Tiheru, ka tae atu ki Puke-o-kui,—i reira te nohoanga. Ka whakalika-a Mene, ka ui atu ki aua lini rangaiira; ka mea alu ia, "No wai tenei whenua?" Ka mea mai ratou, " No matou." Ka mea atu a Mene, " fena, lakina fnai 0 koutou lupuna." Kabore ralou i laki; ki mai ana raiou, "Na te uaua." I lenei kupu pu, ka mea atu a Mene ki a Tiheru, " E kara, whakaiika, korero; kite lika koe, ka ora koe i au ; ki te he koe, teretere noa koe i a au." No reira, ka whakatika a Tiheru, ka whakaiupererti ki nga kupu a aua rangaiira 0 te Parawhau. Ka mea atu ia, ,£ Noku ano toku whenua, no oku lupuna, no Rangi, no Tabinganui, no Whilikainganui, no Rangi-

orowaru, no te Atua-haere." Na, kong& tupuna ena i timatakia ai te toki a Tiheru, a puia noa ki ona rerenga. Ra puiaano le lini rangatira ra ki a Tiheru, ki a Te Kahore; ka mea alu a Tiheru, '' Kaliore, ko Kawaoui anake le wahi i lukua alu ki a TeRaliore." Na, katahi a Tiheru ka hapai aiu ko Haruru. Nana tena, na Tiheru 1 tuku alu ki a Mainuku, tupuna o Parore, Ivei tmrga mo tana kupenga lu Tuna. Ko Kawanui ka (alii, ko Haruru ka- run, ko rvga Karaka ka torn, tiga mea a oku inpuua. He aha tenei hatiga? Kahore he whenua a o rutou tupuna i homai ai ki o malou tupuna-. I lia«re lonu inai o rutou tupuna kite tomt> whetiua, kite tonio karaka. No matou le whenua, no malou pu. Mi* te Ture to matou whenua; e whakahoki mai ki a malou. Tino whakahokia putia mai to matou whenua ki a malou. Heoi anotaku, Ka palaia e tetahi o nga Kai-whakawa e Te Ita: E tino matau ana ranei koe, ko nga karaka i tukua ki' a Tewha, ko le whenua katoa ranei f Hira Te Awa: Ko nga karaka anake. Te- Ila: Ko wai koia i runaja oto whenua e noho ana i niuri ole lukunga o nga karaka? Te Hira Awa: Ko lelvvi ano ile kainga, ko Ngalinioeroa. Te Ita: Kahore ranei nga tupuna o Te Tirarau ma i noho ki runga o tana whenua? I mahi ranei i runga o laua whenua ? Te Hira Awa: Mehemea, no Ngalinioeroa, ka marama au; tena ko lenei kahore au & matau. G hara lioki i a Ngalinioeroa. Te (la: Kahore ranei koe i mohio, i mahi nga tupuna oTe Tirarau. t nohoia ranei c nga tupuna o Te Firarati taua whenua ? Hira Te Awa: Kahore au e mohio. Heoi laku i. mobio ai, kei Wai-po-ua, kei Whangarei, kei le Wairoa. He haereere tonu te mahi, he noho i runga ole langala whenua. No konei lenei kupu, he mahi haereere tonu (hoki) koia a " Tou-rerere." Ta te Huarahi kupu i to raua whawhailanga ko Kukupa. Ko te kupu lenei aTe Huarahi, " Noku ano ioku whenua a te Wairoa, noNgaliinoeroa. Tena ko fcoej he raupo tera ra koe." Na konei ahau, ka kahore e whakahoki atu ito kupu. Kahoie hoki au e mohio. Mehemea no Ngalinioeroa, ka mohio (ahau). Ka mulu i konei le paitai a le whakawakanga. Te Hautakiri (no to' Te Hira Awa taha): Hei luarua (au) mo Te Hira. Ka palaia & teiahi o nga Kai-whakawa. Te He :ara; He aha le. take e noho mai

riei a Te Tirarau ma i runga o Mansakahia; mai ano o mua taea noa mai lenei ra? Te Hautakiri: I noho ai i lehea wahi? Te Hemara: I Oueiae noa iho Ui raro nei. Te Hautakiri: E kore eau nioliio. Na te mea, he lamariki au. Taku wahi i matau ai au. Ka moe a Pehi ia Te Rangiwhaiiiiri. Tokorua nga laniahine a Te Kelia; i moe anake i a Pehi. Ro Te Keha i Kiiiiaru e noho ana. Te i nolio ai a Te Keha i Kaiiaru, no le moenga i a Pektepeke.- Ka lahi ka tukuu a Kaitaru hei mahinga kai ma Te Keha, hei atawhaiianga i a Te Hakuene ,ma. Na le rnalua o Paora ma i luku mai le whenua. No kona, ka noho huihui a Pehi raua ko le hungawai ki Kaiumi. Na, ka male a Te Keha, ka mate hoki nga ipmahine i moe i a Pehi nei. Na, ka mahue iho taua whenua ra a Kaiiaru, a Oue ki a Paora. Ka nolio raiou, ara, a Paora Kiwi ma, ki taua -whenua, lae noa mai ki lenei ra, e noho nei. Na, ko Pelii i hoki iho ano ki Te Wairoa. Te Hemara: He aha le lake i noho ai, i mahi ai a Ti ma ki laua whenua? Te Haulakiri: Ko le wahi ki a Pehi ma, i noho huihui ai a Te Tirarau ma ki Mangakahia. Na te mea, ko a Kukupa lainahine i moe i aTe Whareonenne: ko aTe Kfha i moe i a Pehi. Na, ko Te Keha, e hara u-na tangaia i le tangaia nona le wheuua. Engat i ko le langaia uona le whenua ko Te Aiai, ko Roku, ko Tukutalii, me o raiou nei tungane. Na, ko Pehi nei i lae mai nei, ko Hepana lenei. Na, ko Matiu te tamaiii a Tii ku la hi, na lena wahine ha Tukulahi; ka •naoe i a Ngaxvhau, katahi ka kumea mai a Te Reweli Mafka ki Mangakahia. E leka ana lana (la Te Reweti Maika) korero, nana i noho ai a Maliu ki Mangakahia. Engari, 1 whakahokia a Tukulahi me le rahui Jlarakeke i Waiomio ile kai nga o nga lane. No koha, ka mate le wahine ra i le whakama; kalahi ka baere mai ki lona kainga ki Mangakahia. Muri iho, ka hoki aiu ano ki Waiomio. 1 reira, ka whakaaro ano le ngakau ole wahine ra, me hoki mai ia ki Mangakahia. Ka hoki mai ano. No kona, kalahi ka kumea mai nga lane, a Te Reweli

Maika ma, ka noho s ki Mangakahia. Mate noa le wahine ra ki Mangakahia. Ko ana tamariki nobo ilio ano ki Mangakahia. Ko nga ingoa o nga tamariki ko Matiu, ko Te Waiarauilit; ko le wahi i noho ai, kei-raro alu o Oue. Male aiu le wahine ra, ka ora ake ko-nga tane, nobo tonu iho i Mangakahia. Na, i kite au i tenei nohoanga, kua kautnaiua au. Erangi a Te Reweli ma i kite au e noho ana. No nga ra o loku kaumaluatanga ake, laea noalia tenei wahi; horerawa au i kite, i mahia e Hori ma a Oue. Kahore au i malau, na ta Hori maiua na NVhakakaii i whakanoho a Te Reweli ma ki Mangakahia. Erangi, na to Matiu matua wahine. Na te nioa, he uri tcna wahine no nga inpuna na raiou ake le whenua. Koia hoki i tika ai te kupu a Maiiu ki a Te Reweli, kin langohia nga lupapaku, kia whakatika a Te Reweli ma, kia haere alu ki Hikurangi. Ko aku wahi ena i malau ai, ko nga lino take ena i noho ai ratou ki Mangakahia! Na, ko lo Te Uriroroi nohoanga. K;» nioe a Te Arai i a TeTauhara; ka noho te wahine ra, ka noho ano ki Mangakahia. Ka haere mai uga lane ka noho lain ki Mangikahia . Ka male Te Tauhara, ka aru-nrmnia e I e Haulia tga aTe Arai. Whakaiika :ike le wahine ra, ouia ana ki rolo o Mangakahia. Ko nga lane noho lonu iho kite kainga ole wahine ra. Ko aua wahine ra, he.lino pu- | lake ena no le whenua, ko nga lane he noho uoa iho ta nga lane, kihai ralou i pa ki le jwhi'iiua. - Ko a aku lenei i lino matou ai, i kiie ai ano oku kanohi i loku lamarikiianga, |a, laeanoaiia mai le wahi e korero nei au. [E ki ana a Te Reweli, nana i pa ai a Maiiu ki Mangakahia. Na, ka mea au, he teka lenei na Te Reweli. Ka paiairia e tela hi o nga Kai-wbakawa eTe Hemara: Ko nga lake ena i pa ai a Hori ma, a Te Tirarau ma ki Mangaliia mahi.ai, noho ai ? le Hauiakiri: Ae, ko nga wahine na, te lake o te wiienua. Ka mulu i konei te palai a le Kai-wha-I kawa.