KO IE RUNANGA O MANGONUI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 14, 20 September 1862, Page 4

KO IE RUNANGA O MANGONUI.

I tu te Runanga ki Mangonui i te 29 o nga ra o Hurae, 1862. Ko Te Wahi te Tamuaki. Tokowhitu nga Rangatira Maori, Upoko o te Runanga. Ka tomo te Runanga kite whare, ite 12.0 nga baora, ka tiiuata a Te Waiti, te Tumuaki o. le Runanga, i te mahl, ka mea, Kia inoi totow,—ka mutu. ..'.",.' Ka karangaraogatia nga iogoa o uga Upoko Runanga, mete wbakao uiai ano enei ki o ratou ingoa: - Ko ParaorieKganibi, no Parengarenga, Ko Pahipi Te Ripi, no Abiparo, Ko Hobepa Peiiiama, no Kaltaia, Ko Karaka Te Kawau, no Mangatete, . Ko Tipene uo Waikaioga, Ko Poronia Wbarekauri, no Koluumnu, Ko Paora Putete Ururoa, no WWngaroii. Ka oati pono nga Aleha katoa ole Runanga kr-a Kuinj Wikitoria. Kaiahi ka kite Tumuaki o te Runanga, kua tu tenei Runa« nga, a, ka korero i tana korero tiniatanga. Ka tn ko Paora Ururoa, ka mea: E wbakapai ana te Runanga ki le Tumuaki mo ana korero kua koreroiia uiai nei. kia laiou, a, e biahia una te Runanga kia perebitia kite pet'ohi. A, i whakaae te Runanga katoa ki tenei kupu. Ka m ko Tipene Te Tana, ka mea, ko Hare Revreii raua ko Reibana Kiriwi hei Kai-iulmulii mo tenei Runanga. A, whakaaeiia ana e le Ruuanga. Ka m ko Hobepa Poutama, ka mea: Ko taku knpn tenei; kia noho lalii tatou 1(0 nga Kai-vrhakawa o tenei lukivva, kiroioi tenei Runanga; olna, kabore a ratou kupu wbakaae, wbakakabpre ranei i nga korero o te Runanga. A, whakaaeiia ana eie Runanga. Ka4u ko Pororua Wbarekauri, ka raea: Ko taku hiabia tenei, kia wbakaturia etabi Kai-wbakawa -bou, mo roto i tenei takiwa, ara:— Ko Nepia Te Morenga, ' Ko Tuhua, Ko Timoli Ngatoti, Ko Ruinga, Ko Ngapipi Mumu. Ko nga ulu rao raiou, me nga Kai-wbakawa lawUko o tenei takiwa, kia rile ki nga utu o nga Kai-wWakawa o re Waiinate. kia 2(M mo le tau. . . ' A, whakaaeiia ana e te Runanga. Kaiahi ka koreroiia e te Tumuaki. nga Tikanga Mabi ma te Rananga. A, whakaaeiia katoatia ana e te Runanga.

M«ri ibo ka karangatia nga ingoa t> nga Kai-tiaki me nga Karere, kola ener:— Ko Te Waka Rangaunu, ) . Ko Reihaoa Kiriwi, J Kai-Uaki. Ko Heremafai Te Aray J Ko Rapini, Ko Miuarapa, J KoMakarini, KoKomene, Kb Rabarubi, : Koßuteni, Ko Timoli Popaia, t_ '■'.;. K*> Reibana Te Hubu, f ** r «f<j. KoHobaia, Ko Hataer«, Ko Ijiaia., Ko Tauiehana, | Ko Mpihi, .1 Ko Herfti Rlhari, j A, wbakaaetia ana e te Runanga enei Kui-tiaki me enei Karere. Ka tu ko Paora Ururoa, ka meg, He kupu takij i»o ie whenua a Tipeoe rjua ko Heke, heoi, iuo apopo ka korero. Ka tu ko Te Pubipi Te Ripi, ka mea, E whakaae ana ahau kite korero a Paora, kiakorerotia apopo. A, i te toru o nga baora ka wbakamemehatia te Kunanga, tae noa kite Wenerei, te 30 o nga ra o Hurae. No te Wenerei, te 30 o nga ra o Hurae. 1862. ' Ka tomo te Ritnanga kite whare, fte tckau o nga baora; ka timata te Tuqpuaki o te Runanga i te mahi t ka mea, kia woi tatou, ka mutu. Ka karaugarangatia nga iogoa o not Upoko Runanga me nga Kai-wbakawa, mete wbakao mai ano ki o ratou ingoa. [Tirobia te lepara tuarua mo nga ingoa o nga Rai-wha kawa.] Ka timata i tenei rate nobo o nga Kai wbakawa i roto i te Runanga. Ka korerotia te mahi o ie Turei. A, wbakaaetia ana e te Runanga. Ka tu ko Paora Ururoa, ka timata i nga' korero mo te whenua a Tipeoe raua ko Heke, ka mea, E paj ana ahau kia 60/. ma Heke o nga moni a te whenuu a Tipene. "^ Ka tu koTipeneTeTaba, ka mea, Ekore »u e pai kia hoatu tena moni ma Heke. Ka tuko Te Karaka Te Kawau, kaiuea, kua rongoabaue ibeatia ana kia rua lakpioranga mo te moni roo nga laogaia o Wbancaroa, *i a Heke kt a Naiht. " *■■-?-;

i Ka tu ko Hohepa Pouiama, ka mea, Ko taku rongo tenei, e mea ana a Tipene ifei iOl. ma Heke, ka mea a He*e kia {tyl roana; a, e mea ana ab.au kia-501. ma Heke. Ka iu ko Peneiiio Tift. Hjibn, kp ;mea t Ekore ahau e pai kia nui le mont ma Heke, erangi kia i 01. ma Heke. Ka tu ko Kingi Wiremu, ka mea, Kua rongo abau kia Heke, e mea aoa kiaJOOJ. mana, ka mea a Tipene kia 107. maUeke; beoi, ko taku wbakaaro lenei, kia 601. ma Heke. Ka tu ko Pene Te Pae, ka mea, Ko taku kupu tenei, kia 501. ma Heke.'' /, Ka tu ko Hoani Te Taua, ka mea, Ko taku kupu ano boki tenei, kia 30/. ma Heke. . ' Ka tu ko Heremaia Te Ara, ka mea, Ko taku kupu ano boki tenei, kia 30/. ma Heke." '■-. — :" Ka tu ko te Tumuaki, ka mea, Eteßunanga, ekore koutou e pat kia harihurihia te tikanga 6 te pukapuka a Te Hira Te NgarbKa tu ko Heremaia Te Ara, ka niea, Ko taku kupu tenei, mehemea i lae mai a Te Hira Te Ngarbpo ki tenei Ruuanga, wliakaoiiaii iaiua,"epai. ana, penei hie la' Heke ruua ko Tipeub. I mea a Heke, nana te wheniia, ka mea a Tipene, nana le whenua, kalahi ka homai kite Runanga, a, manga Upoko e whakaoli, kalahi ka lika. Heoi, ko taku kupu tenei mo ta Heke raua ko Tipene, kia 301. ma Heke. Ka tu ko Te Waka Rangannu, ki» mea, Ki laku wbakaaro, kahore o Heke kainga, erangi tana tiakunga i le whenua; beoi, ko laku kupu lenei, kia 001. ma Heke. Ka puia ano boki laku kupu aianei mo te pukapuka a Te Hira Tc Ngaropdj koia tenei, kahore aku wbakaaro mo tana pukapuka, ekore au' e matau kite tikanga o tana pukapuka. Ka tu ko Heremaia Te Ara, ka mea, Hoiano ma Te Hira Ngaropo, ko te tvahi i kapea ki waho i le ruriiahga e Te Patu, ko, lera laba ki tua ole Mamaku. * Ka tu ko Reihana Kiiiwi, ka mea, Ko laku kupu lenei mo la Tipene raua ko Heke, kei nga Upoko Runanga te tikanga mo, moni ma Heke, kia 30*., e pai ana, kia 501., e pai ana. Mo la Te Hira lenei walu o taku kupu, kua pula mai le kupu a Te Hira mo tauapibi i mua, ka rongo abau e penei ana tana kupu, ka mea ahau, matou ko toku [ wi, kia wehea aiu tetabipilu wbenua nia raion,. kataVi ka wehea to tera taHa ki lua o t

Mamaku, koia au i mea ai, ekore. tetahi raana moni e puta. Ka tu ko te Karaka Te lia niea. No lenei wbenua aho; hokf (e whenua a Tipene f*uVko Hefce e i Wbangaroa, koia au i mea ai, e lika ana ja Tipepe, a mana and e whakaoti maiirefaha pihi; ko taku kupu ia teiiei, kia 30/. ma Heke. ■ -\ Ka lu ko Wireoia Nailii, ka mea, Kahbre aku whakaaro mo ie moni ma Heke, mo ta Te Hira pukapuka ranei. Ka iu ko Puhipi Te Ripi, ka mea, E mea anaahau, kabore he ritengao ener kdtfero, ina hoki kua takoto i lenei Runanga, kia 30/., ma Heke, ko etalii e mea ana kia 50/.; ko taku ki.pu lenei, kia 301. ma Heke. Tenei boki laku kupu mo te pukapuka a Te Hira Te Ngaropo, e mea ana ahau, hoiano mana, ko ie wahi i webea alu ki wabo o ie rurilanga ko Manganuiowai. Ka lu ko Pororua, ka mea, Ko taku kupu hoki tenei mo la Tipene raua ko Heke Whenua, beoi, kua rile hoki nga korero, erangi me wbakapuia te moni, e.mea aria le Kunanga, kia 30/., kia 50f. ma Heke, ko laku kupu lenei kia 302.. ma Heke; . ' Ka la ko te Tumuaki, ka mea, E rongo ana ahau i nga kupu o nga Upoko Runapga. e niea ana eiabi kia 301., ko etahi /elmea aha kia 50/., beoi, ko taku kupu leiiei, kia 45/. r ma nga langata kaloa o Wbangaroa, kia 25/. ma Heke, kia 30/. ma Wiremu Naihj raua ko Heremaia te Ara, a, ma te Runanga e burihuri lenei kupu aku. i t ''...] J Ka lu ko Holiepa Poutama,, ka mea, E whakuae ana ahau kite kupu ote Tumuaki, ! kia 45/. ma nga taugata kaioa o Whangaroa;, kia 25/.. ma Heke, kia 50/. ma Wiiemu Naihi raua ko Heremaia Te Ara. A, lenei ano hoki laku kupu, kia 5/. ma Te Hira Te Ngaropo raua ko Te Kabika. ■'■•■• Ka tu ko te Tumuaki, ka paiai alu ki ie Runanga, ka mea, E whakaae ana ranei koutou ki nga kupu a Hobepa, kia 25/. ma Heke, kia 20/. ma Wiremu Naibi raua ko Heremaia Te Ara, a, kia 57. ma Te Hira Te Ngaropo raua ko Te Kabika? , _ A, whakaaetia katoatia ana e le Runanga. Ka wbakamemebalia te Runanga i te 12 o nga babra. Ka tomo ano kite \* bare ite rua 6 nga baora. Ka korerotia nuitia nga wbarangi e wbituote Ture Wbakatakoto Tikangama te Runanga.. ..' , ,;' ' A, wb'akaaetia katoatia ana e te Rananga. Katabi ka korerotia nuitia nga wbarangi o te Ture Taiepa.

A lea mea le Runanga mo apopo tenei Ture ka hurihuri. s - :; Ka tu ko le Tumuaki, ka me», Ko enn nga korero mo apopo: ko ngamoai utu p te whenua a Wharerau raua ko Huani f« Tauai ma Vie Runaqga e mea kiawhakap*laina eTe ucnere Kepa. Ko nga kaba hqki ole whenua a Wharerau raua ko Wiremu Pikabu kia Wbakariiea e le Runanga. Xp ic ture Taiepa kiakorerotia ano. Mete Tiire Huibui i nga tangata me nga taonga katoa. Me nga moni o nga wbakawakanga kia wbakaaroa mo nga mahi ple Kawanatanga. Me tetabi plhi : whenaa hei lunga mo le wbare Runanga kia rapurapua e te Runanga. Ka whakamemehalia te Runanga i le wba o nga hapra tae noa kite 3) o nga ra o Hurac ki le tckau ma tabi o nga baora. No le Taitc 51 o nga rap Hurae. 18G2. . . Ka lonio te Runanga kite whare. ile uv kau ma labi p nga baora. Ka limala ir Tumuaki o te Runanga i le mahi, ka mea, kia inoi latou, ka mutu. Ka karangarangaUa nga iugoa o nga Up»ko Runanga me nga Kai*whakawa, oie te whakao mai ano ki b rutou iogoa. Ka korerotia nga mahi o te Wenerel. A, wbakaaelia kaloalia ana e te Runanga. Ka tu ko te Tumuaki, ka mea, ko pga mon'y mo Wharerau, raua ko Hoani Te Tana, ma le Runanga e mea kia Vjhakaputaina e Te Henere Kepa. A whakaaetia ana e le Runanga. Ka tu ano ko te Tumuaki, ka mea, ko nga kaba o te wbenua o Wharerau, raua ko Wiremu Pikabu, kia burihuribia a le RunuKa burihuribia tenei e le Runanga, ka wbakaotia e te Runanga ki waenganuipu te kaba, i lekaha a tetabi a telahi. Ka lu ko te Tumuaki ka palai alu ki ic Runanga. E pai ana koulou ki waenganuipu te kaba, i ta Wharerau kaba, i la ic Wiremu kaba? A wbakaaelia ana a te Runanga. Ka wbakamcmdhalia te Runanga »le iahi tae noa kite rua o nga haora. Ka lomo kite wbare ile rua o ngabaora. Ka koreroua le Ture Taiepa ka tukuaki le ■Runanga kia hurihurihia. ■ . , . . Nobo a-komiii ana te Runanga mo te Ture Taiepa. I rolo ano i le Komitilanga ka burihuribia nga wbarangi ole Ture Taiepa, a» kibai te Runanga i wbakaae ki nga tikanga o taua Ture Taiepa. Ka lu le tumuaki, i rolo i te Komiiitanga,

ka mea kia mahia houtia he Tare Taiepa mo nga mahinga o lenei lakiwa. No roto ano i te Komiiitnnga i oti ai te b'angn ete Runanga he Ttire hou mo nga Taiepa mo rtga mahinga o lenei lakiwTt. Ka uiiiitt le.noho Komiii. Ka tu te tumuaki, ko mea, £ pai ana kou* ton ki tenei lure Taiepa hei Ture mo lenei Takiwa ? . A whakaaetia katoatia ana c to Runanga. Ka korerotia nga wharangi o to Tare Huihui langata huihui ano hoki i nga Ta'onga katoa. Ka oti tertei Ture te hurihuri e te Rurtanga Ka lute Tumuaki ka patai out ki le Kunanga, ka mea, e pai ana koulou ki lenei Ture? A whakaaetia katoatia ana e le Runanga. Ka whakaraemehatia ,ie Kunanga i te wha lae noa kite oho o nga'haora ole ahiahi. Ka tdmd alio le Rtvnangd kite whare ito ono o nga haora. Ka. tu le Tumuaki, ka mea, kia hurihurihta e ralou nga nioui o nga wbakawakanga ko nga moni enei 491. 17s. kia whakaaroa e le Kunanga mo nga mahi o le Kawanatanga. Ka whakapuaki ano le Tumuaki ole Kunanga ko leiahi whare Ru* nanga kia hanga ki enei moni, a, kia homai e le Kawanatanga kia 5(M., mo ruriga i enei moni kia oti ai le whare. Ka mulu te hurihuri ate Runanga. Ka (U le Tumuaki, ka paiai atu kite Kunanga, e pai ana koulou kia tukua enei moni 49/. 17s. mo leiahi whare Kunanga? A whakaaetia ana e le Runanga. Ka patai ano te Tumuaki, kite Runanga. e pai ana koulou kia wlniiihi pukapuku am kia Kawana kia homai e ia kia 50/. atu, kia oii ai lenei whare/ A whakaaetia ana e te Rtfnanga. Ka m ano te Tumuaki, kn mea, kia rapurapua a te Ritnauga teiiibl wahi hei tunga mo le whare Kunanga. Ko taku whaknaro tenei ki Oruru te whare lu ai ki wacnganni o nga tangata. Ka tu ko Kanaka te Knwau ka nloa, ko (aku tenei ki Mangoniii le whare mo le Runanga. Ka lu ko Tipene Te Taha, ka moa e whakaae ana ahau ki ta te Tumuaki ki Oruru to whare Runanga. Ka tu ano te Tumuaki, ka moa-, i mea le whakaaro o te Kawana ki wacnganni i nga Maori te whare Kunanga, ara, ki to nga Maori piihi. . Ka lu ko ttohepa Poutama ka moa, ko taku kupu hoki tenei ki Oruru te whare ki to nga Maori piihi'.

Ka tu ko Pnhipi Te Ripi, ka mea, ko taku whakaaro tenei krOrbru te whare. Ka oii tenei te hurihuri, katahi ka patai alu teTurauaki, ka mea, e pai ana koutou ki Oiuru te whare Runanga? A.wuakaaelia anu ete Runanga. * Ka tu ano te Tumuaki, ka mea, ko laku kupu tenei kia tukua mai e »e Runanga tetahi piihi wbenua mo te whare Runanga, kia kotulii tekau eka hei tupunga lai'uiaru mo nga iioiho o ie Runanga. Ka lu ko Tipene Te Taha, ka mea, e pai ana ahau ki leialii piiiii mo ie whare kia koiahi eka, me letahi piiiii mo nga larutaru mo nga lioibo. Ka tu ko Puhipi Te Ripi, ka mea e pai ana ahau kia tukua letahi piiiii mo ie whare Runanga. Ka tu ko Reihana Kiriwi, ka mea* ka pehea ie piiiii me ka tukua alu mote whare Runanga, ka hoki mai ranei ki nga langata no ratnu te piiW, ka riro tonir am ranei ma te Runanga? Ka tu ie Tumuaki, ka mea, kite tukua aianei e te Runanga, tetahi piiiii mo te whare Ruuanga, me tetahi piihi taptuiga tarutaru mo nga hoiho, ka lino riro pu mai mo te Runanga, ara, mo ie Ture, tenei wbenua. Ka tu ko Hohepa Poutama, ka mea, ko laku kupu tenei, kia koiahi eka mo te whare Runanga. Ka tu ko Reihana Kiriwi, ka mea. No te Runanga ranei tenei piihi, no telabi am ta«ngata ke ranei? Olira e pai ana tenei ko. rerotanga, tu le mea kei konei a Te Puhipi, a Tippne, a Ngakuku, e rongo ana ratou ki enei korero. Ka tu ko Hohepa Pontama ka mea: E malau ana lalou leoei ano leialii atu langata epa ana ki lenei whenua. Oliia ki a Puhipi ma te lino tikanga mo leoei wbenua. Hoi, ko taku whakaaro tenei, me ntu marire ig piihi mo le Runanga kia 1/., mo te eka koiahi. Ka tu ko Te Karaka Te Kawau ka mea, e pai ana ahau ki tenei kupu kia utua kia U. mo te ekn. Ka tu Te Tumuaki, ka mea, mehemea e pa ana ie taagata ke atu ki tenei whenua, e pai ana te kupu a Hohepa, kia uuia taua pimi, kia koiahi eka e utu, ma le Runanga ano eutii. : Ka tuko Te Puhipi Te Ripi, ka mea, ko laku kupu tenei kia rima eka e tuku ma te Runanga. Ka tuko Tipene Te Taha, ka mea, e pai ana ahau ki ta Te Puhipi kupu, kia rima eka ma le Runanga.

1 Ka tu ko Te Tumuaki, ka patai ki le Runanga, ejjai ana koutou kia bomai erima eka ma le Runanga ? A, whakaaetia ana e te Runanga. Ka paiai atu ano ki le Runanga. E pal ! ana koutou me utu, kauaka ranei ? I Ka tu ko Tipene Te Taha, ka mea, ma te Runanga tenei piibi kaua e utua. Ka lu ko te Pubipi Te Ripi, ka mea, ko taku kupu tenei kaua e utua tenei piibi me luku noa mai kite Runanga, ake, ake, ake. , A whakaaetia ana ete Runanga. Ka whakamemehatia le Runanga i te tekau? o nga baora tae noa kite 1 o nga ra o Akuhata i te tekau o nga baora. No te Parairei te 1 o nga ra o Akuhata, 4862. Ka tomo te Runanga kite wbare ite tekait o nga haora. Ka timata Te Tumuaki ole Runanga i te mahi ka mea, kia inoi lalou, ka mutu. Ka karangarangalia nga ingoa o nga Upuko Runanga me nga Kai-wbakawa mete wbakao mai ano ki o ratou ingoa. Ka korerolia nga mabi o te Taite. A wbakaaetia katoalia ana e te Runanga. Ka lu Te Tumuaki, ka mea, kia wbakaritea e tatou te marama e luai ano tenei Runanga. Ko laku whakaaro kia Maehe te lau, 1865, ka tu ano tenei Runanga. Ka roa e horiburi ana te Runanga, katalil ka kiia e te Runanga katoa, ki flaniiere, 1865, ka tu te Runanga. Ka to ko te Tumuaki, ka mea: E pai a*ia kouiou e le Runanga ki Uanuere o- te lau 1863 tu ai ano tenei Runanga? A, wbakaaetia ana e te Runanga. Ka lu ano te Tumuaki, ka mea* Kia wbiriwbiria elahi langala hei wbakaaro, ara, bei liiiro i telabi wahi pai hei lunga mo le whare. . - A, whakaaetia ana e te Runanga enei tangaiar— KoTeWaiti, Ko Tipene Te Taha, Ko-Pubipi Te Ripi, Ko Kefhana Kiriwi, Ko Penetito Te Huntr, Nga Kai-lUiro i te wahi hei lunga mo te whare Runanga. Ka lu ko Tipene Te Tabay ka mea, laku kupu lenei kia luhituhia tetahi pukapuka kia Kawana, kia bomai e ia kia ii)s. mo le ra mo Hare Rewet?, mo nga ra builiui o lenei Runanga me telabi atu ra hei whaka* tika i tana mabi. A wbakiiaeiia ana e le Runanga.

E whakawbiiai alu ana matou kia Kawana Kerei, mo ana ohaohaianga kia matou, me uga lure kuahoinai nei kia inaiou. h whakapaingia ana le niahi a te Henere Kepa, raua ko Keihana Kiriwi, mo la raua mabi wliakawaraiiia i nga kupu o roto i lenei Runanga.; ; No le mea ka mute nga mabio leßonanga, kaiu ko Te Tumuaki ka mea, £ boa ma, e nga Rangalira o lenei Runanga the tea Kai-whakawa ko taku kupu MakamiHimfa lenei. Ka nui ano le pai ola kouiou uwhi, ahakoa he mabi bou. ki le mea ka oii enei Ture le whakaae e le Kawana Kerei, a ka mama pailia e koutou; ka nui :mo te pai mo lenei lakhva, a ka pai ano hoki ie Hiiro, mai a le Kuwanaianga. * Tirobia mai nga mea e paingiu ana e kontou hei malii ma lalou a uairi nei he pai bet oranga too leuei lakiwa, mo le rwi hoki. ' Ki le mea ka oti (ai i a koutou, i. nga raugaiira Maori, nga Ture ka whakainana ii.m, e puia ki a kouiou nga whakapaiuffa u nga tangaia o lenei lakiwa, me nga wliaka* ■ painga ole Kawanalanga. Ka memelta leuei Kunanga iuaiuuoi i i e { o nga ra o Akuhala, a, ko Hannere i ie ono o nga ia 1863, ka lu auo leuei Ruuunga.