MO NGA TURE.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 8, 1 July 1861, Page 4

MO NGA TURE.

I. NGA TIKANGA PAKEHA. Upoko I. I mua, ite mea kahore ano te pakeha i tae noa mai ki tenei motu, e noho kuarenoa iho ana te tangata maori, e patu noa ana tetahi i tetahi; ahakoa i telahi te lika, kihai i tukua e eiahi; no te mea e kaha anaratou. Otiia, kua mohio te tangata maori inaianei ki eiahi oa te pakeha riienga; a e whakaac

ana nga mea kua mohio, engari rawa nga rilenga ate pakeha e tika ana. Tenei ano etahi atu rhenga a te pakeha, kahore ano pea i mohiatia noalia e nga tangata o Niu rwv • w w lireui. « Miharo rawa te tangata maori, ina haere atu ki tawahi ki Ingarani; miharo rawa te pakeha, ina haere mai ki Niit Tireni. I miliaro ai te tangata maori, i kite fa i tehua ote tangata. Kapi katoa nga wahi o Ingarani, kahore he wahi takoto kau; he mara kau, he whare, he tiaone. Me nga taonga hokj, me nga kaipuke, tini, tini whakaharahara. Kahore hoki he whawhai ; ahakoa mano tini whakarere te tangata, kihai rawa i rite ki a te tangata maori whawhai, te man, te kino : noho noa ana tera tangata me ona taonga, me -ina mara, me ana aha me ana te ai he tana ki a ia, te ai he wehi, he aha he aha. Miharo rawa hoki te pakeha, ina haere mai ki Niu Tireui. Te unga ki nta, ka patal, Keiwhea nga tangata o Niu Tireni? Heoi ano nga langala ko tenei hunga tokolorutoru ! keiwhea ho'ki o ratou whare, a ratou mara, o ratou laonga? He rarauhe kau to tenei motu ! Nana, ko nga tangata tenei o Niu Tireni, ko nga wheua e kauki nei, ko ananiala parekura hoki; heoi ano nga taonga o te tangata maori ko tona oneone; kahore hoki ona ngakau kite hanga whare, kite rongoa taonga, i te tini o nga taua, i te noho kino o tenei whenua. Oliia kua puta ke te whakaaro a etahi o nga tangata maori, a e hiahia ana kite pai. Ae ra; kite maia ratou, kite tapatahi la ratou whakaaro, ka kake ano tenei motu, ka rite ki Ingarani. Na, ko te tirio mea tenei i kake ai a Ingarani, ko te Rongo Pai. 1 te po-auau-i rite tahi ano ki Niu Tireni. Karakia ka karakia, na, ka kake! no te mea hoki e mahara ana te Atua kite hunga e mahara ana ki a ia. Ko te talii mea boki tenei i kake ai a Ingarani, ko nga tikanga kua oti te whakatakoto mo tenei mea, mo tenei mea, mo tenei mea. I be letahi tangata, i tahae ranei, i patu ranei i tetahi tangata, ka wehi etahi kite noho kino, a kore noa iho nga pakanga nui, tiga penei me o tenei whenua. Ko te mea tenei i he ai te maori. No tetahi te bara, utaina tonutia atu ki runga ki clahi. No konei hoki te wnakatauki a to tangata maori, "He kai kora nui he

riri." Otiia ehe ana: Ko te tikanga tenci. No tcra tanga'a te lis, me iitu ano g ia; kaua e rapua te utu i era alw langata e noho noa ana. Ama wai e whakarile le urn ? Ma le langata i tahaeiia laua mea, i ahatia ranoi tana aha, tana aha? Kahore ; ka kawea hoki ia e lewbakatakariri; a, ki tana, kia nui noa alu le utu. Ki le kohoruiia leiahi, ma wain e lakilaki lona maienga ? Ala lona iwi ? Kahore. file i male hoki le kai kohnru i a ratou, na, ka anga mai ano lona iwi ki le rapu urn mona: a ka tupu le kino, a, loku iho, tuku iho. I ctahi kohurutanga ano hoki, ho tokomaua e male no le hunga kiiiai i lata ki le koluiru tuatalii, sue te ora ana ie tangata nana laua paiunga. Tliiro hoki. Kotahi ano ie langata i koliorutia i Kotoraa i iiiua. Me i Impukia le tangala nana i kohuru, me i whakamalea ; kihai i whawhai a Rotoruu raua ko Wuikaio. Tena ko tenei, ka kaipoiiuhia tana tangaia, na, ka whakaiika a Waikalo ; a e wha nga palioro, e rima ran hoki nga lupapafcn, nga utu mo laua kohuru kotahi: tini noa iho nga tamurifci, ngawaliinc, nga tane, i mate hei utu mo tana mahi. Ko tale pakelia tenei: Heoi nga langata e mate, kole langata noaa lebe. I mua ia rite louu ie pakeha ki to langata maori: he pain noa la mtalii laugaia i leialii langata : he uniuhurubimi noa iho ; no le mea hoki kalioru he baumaiuu nni lici whakalakoto i nga likanga, hei whiu i nga langata kino. Nawai a, te kitenga ole pakeba, engari rawa te ata noho ; na ka mea ralou, Ma te aha eman ai te pai? Ma nga tikanga kia whakatakoloria mo tenei mea mo tenei mea, ma nga kaumaiua hoki hei tohe i aua tikanga, hei whiu hoki i le liuoga noho kino. Na, ka whakaritea e ralou etahi kaumaiua pai hei whakalakoto tikanga, etahi hoki hei whakarile whakawa. Ko ie Kingi raua ko tana Kawana nga kai whakalakoto tikanga : ko te kai whakarile whakawa te kaumaiua hei whakarongo i nga korero a te langata e whakawa ana i leiahi, ole langata hoki e whakawakia ana. Ko tahi tekau ma rua hoki nga hoa o te lino kai whakarile whakawa; ko o ratou ingoa "ko te tekau ma rua." A kite whakaae ralou, ina whakawakia tetahi langata mo tetahi mahi kino, e tika ana nana ano taua mahi, na, ma te tino kai whakarite e mea, Me aha ranei me aha ranei te utu mo laua kino. Koia hoki i hrmga ai e ratou te whare whakawa kia nui; kia rongo katoa ai nga langata, kia rnohio ai e tika ana le mahi a nga kai wiiakariie whakawa.

Kua oti ano hoki etahi rangi te whakarite e ratou hei ra koniiti; aka taka mai aua ra, na ka huihui mui te tino kai wbakarile wbakawa ratou ko te tekau ma rua, ko te tangaia nana te wbakawakanga, ko te tangata hoki e whakawakia ana, kite whare whakawa. Na, ka whiua katoatia te tikanga ma ratou, ma le lino kai whakarite whakawa ratou ko te tekau ma rua, a ka puaki mai ta ratou kupu, he whakawa tika ranei, he whakawa be ranei: heoi ano, mulu tonu iho te totohe: a e kore e lukua ta ratou kupu kia lakahia ete tangata. Na ka whiua te tangata, me he mea e kino ana ; a ka tukua kia baere noa, ki le mea kahore ona hara. A kore noa iho te whawhai, te penei me a te tangata raaori. Tenei ano boki te tahi mea i he ai te maori, ko te taulohe kainga. Ko telahi take tenei i hinga ai te langata i mua;—i maumauria ai, i tikopuratia ai, nga kai pai i bomai nei ete Atua ma tatou. Ko to tahi take riri hoki lena a malou i mua; a male iho te tangata i runga i tona oneone. Na a malou tikanga hou ia kua kore te whawhai mo te oneone. Kite lauiohei le kainga, e kore tetahi e tukua kia peia maoritia e tetahi; he ritcnga he hoki tenei: ma tenei boki, ahakoa tika noa nga korero a telahi, ka riro tona oneone i le tangata kaha. Ko la te pakeha tikanga tenei, Kite tautohea le tahi oneone, me haere nga tangata nana le totohe kite kai whakarite whakawa, ratou ko te tekau ma rua, a ma ratou e whakaatu te tikanga mete tangata nona te oneone. Na, ka peia te tangaia pokanoa ; aka homai te kainga kite langata nona tena wabi. Tenei ano tetahi tikanga a ma ton mo te noho kainga. Ki le nohoia tetahi kainga e telahi tangata, a ka kiia e ia nona tena kainga, a kahore ano i whakakahorelia tana kupu e tetahi langata, a taka noa nga tail e rua tekau ; mona tonu iho lena kainga. Tenei ano tetahi tikanga mo te kainga e meaiia pokanoaiia ana e le tangaia, e tuakina ana.nga rakau, e wahia ana ranei nga taiepa, nga aha nga aha. E ono nga lau e tika ai te whakawa a te tangata nona le kainga ; ka taka te ono, e kore e rangona ana korero. Ko ta te tangaia maori kupu tenei ki a Kawana i nga wahi katoa, "Mamalouelahi pakeha," E tika ana: ko la le pakeha mea pai ano hoki tenei le noho ki uta ; ma konei ano hoki e whiwhi ai te tangata maori ki te taonga. Otiia, me pewhea e pai ai te noho, kite tukua nga tangaia kino, nga mea hikaka, kia. mabi noa iho i la ratou e

pai ai, ki to patu noa iho. Id le mum noa iho i te langaia. E kore te pakcha e pni ki tena tikauga ; engari ka hoki ia ki tawalii, ka whai ranei ki nga iwi e noho pai ana. Ko tale Kuini pai e whakaora tangata. No reira, ahakoa tini noa iho ana hoia, ana kaipuke nianuao, kihai ia i pai ki le ytlvawbai kite langaia maori. Me be mea ko le labi atu iwi tenei o lawabi, kihai i roa kua whawhai kite langaia maori. Ko tenei, bei aba ma Wikitoria le ngangiire? He lini noa alu, be nui noa atu ana kainga; ahi te kahorc te tanga c ichakutari pakanga Id a ia, ko tana e pai ai ko te ala nolio. Ko ia laku i mea ai: "Kali rale noho kino, ete whanau; engari tukua nga tikanga ki nga tangata mna tena mabi, te whakaiile likanga ; kia roa ai la tatou noho i runga i re whenua rangatira." Na te Matini, Tino Eat Whakawa. 1846.