TE WHAKAPUAKANGA A TE KAWANA KI WAIKATO.
"KIA WHAKAKOTAHITIA TE PAKEHA ME TE MAORI."
Na Thomas Gore Browne, na te Kawana,He whakapuakanga tenei na te Kawana, he whakamaramatanga i ana tikanga kei rapu he te whakaaro ote tangata; na, koia tenei mealanga ana ki nga rangatira ki nga tangata e huihui mai nei ki Ngaruawahia kia ala whakaarohia e ralou to tatou ahua e noho nei tatou i Niu Tirani i tenei ra, a, koia hoki tenei whakaatuaiu marie ana i le ara e lika ai e ora ai talou i nga ailua e lu mai nei i to tatoii aroaro. I te tau 1858, ka hanga telabi taha o te Iwi Maori, kei Waikato, ka whakalu i le Kingi Maori, ko Polatau te ran-galira i meingu
hei Kingi. No Hune o taua lau ano ka I whakaotia ki Rangiawhia. No le maienga o Potatau i 1860 ka wbakahuatia le ingo°a o Maiutaera o tona tama, hei luarua. He mea rererere ke le whakaaro o etalii no le limatanga ra ano o laua tikanga, ara, mo lona tukunga iho, e pehea ranei e pehea ranei. Ki la clahi, heoi ano te mea i hiahiatia e le hnnga bapai i taua tikanga he whakatakoto i letahi tikanga mo te noho o te Iwi kia lika ai, he whakatu i tetahi mana whakahaere likanga ki a ralouano. Koeiahi i Hiiro tupato atu ki taua tikanga tuhonohono, i mabarahara hoki he bua whakamataku kei roto, he rnea e tupu ai te kino ki tenei whenua. Ko tetahi | wahi o to Te Kawana whakaaro i whakaae ii te tuatahi ki tale hunga i kite nei i lie pai i roto i taua tikanga, heoi, kihai |i roa kua rapurapu tona whakaaro kua tupato ia kite he, a tuku rawa iho nei kua kitea te tika o tona tupato, koia tenei. Heoi, kahore a Te Kawana kia mea noa ki tepehimaori i te Kingi Maori. Kahore ia i pai ki le whakarere wawe i tona whakaaro ki nga tangata Maori, ara, tana whakaaro tatari ki a ratou, i mea hoki ia ma ratou ano e kite le he o to ratou huarahi, ma raiou ano e kite te huhuakore o te tikanga whakatu i temana aiu hei whakatupu i le pai mo ratou, ara, ma ratou e kite ka mahue hoki i taua huarahi, na ratou ano i whakarere. Ko tenei, heoi ta Te Kawana inaianei he litiro matapouri aiu ki nga mahi kua mahia i runga i te ingoa o te Kingi Maori, e nga tangata hoki e piri ana kite Kingi Maori. Ko nga mahi enei:—i. Kua whakaluria he mana hou, ekore rawa nei e ahei te m tahi raua ko te piri ki a te Kuini, e tapahi nei hoki i runga i le Kawenala o Waitangi. 2. He tokomaha o nga tangata piri kite Kingi Maori kua poka tikanga hei arai mo la te Kawana whakahaere ki elahi aiu Iwi Maori i runga i nga mea
kahore nei o ralou wahi e whai tika~ nga ai; a kua whakaiika kite whawhai ki a To Kuini, kua tatauria hoki e ratou on* hcia, kua tahuna kua whakarigaroaiia e ratou nga laonga o ona langaia ata noho. 3. Ko etahi atu o hga tangaia piri ki le Kingi kua whakauru i nga langaia nana aua mabi kino, kua whakatenatena kua pupuri hoki i aua tangata. 4. I etahi rangi kua pahure tala ake nei kua whakaiika mai he taua mau pu, ehia ranei ona ran tangata, kua haere mai whaka Akarana, noho rawa mat kaore e wha tekau nga maero mataralanga atu, ko te likanga o taua haere mai he poka tikanga i runga i le kaha maori hei arai mo le whakahaere lika o te wbakaritenga wbakawa. 5. Ko te mera hari pukapuka o Te Kuini kua purua; kua hapainga he mana whakahaere tikanga ki runga ki o Te Kuini tangata Pakeha, he raea pokanoa: a kua mania hoki era atu mahi he, mahi turaki i to Te Kuini Mana, i te mana o te Ture hoki. A inaia pu ano, kei te whakahibi mai kite Ture nga tangata piri kite Kingi Maori, kei te tohe whakauaua ki le whakawhiwhi i a ralou kite pu kite paura, hei whakapuia i a ratou tikanga i runga i te whakawehiwehi mete kaha a umauma. E kore e ahei i a Te Kawana te waibo tenei tu tikanga kia haere ana, engari kia mulu. Kahore he whakaaro mana inaianei; kua whakahaua mai hoki ia e Te Kuini kia pehia e ia nga hono e tika ke ana i le Ture, kia lino whakauria hoki e ia to Te Kuini mana ki Niu Tirani. Ko nga mea i roto i le noho ki raro i to Te Kuini mana koia enei : \. Ko ia tangaia ko ia tangata kia rongo marire ki tale Ture e whakalakoto
ana hei ora mo le tokomaha, lie Ture kotahi hoki ia mo katoa. Engari he mea haere tahi ta te Ture tikanga mo tenei me tana whakawliiwhi hoki i te langata ki nga tikanga nunui mona, ko te Ture hoki hei taiepa mo te iwikore raua tahi ko te tangata fcaha, hei whakarangatira hoki i a raua tahi. 2. Ko o te langata mea tika me na runga ite lure te tononga mete liakanga, aua e meinga ma tana whakaaro ma tana kaha ranei e tono e tiaki ranei. Puta noa o Te Kuini Jtvhenua e tan nei tona mana ki reira, kahore rawa e tukua ma le ringa kaha o te tangata e tono ana mea tika, e rapu oranga ranei mona i te main he a tetahi atu: kahore, engari me tono ia kite Ture hei mabi. 3. Kaua nga tangata e uru tohi e bono tahi hei pehi mo etahi atu tangata, hei arai kei pehea ranei kei pehea ranei he meatanga mana ki ona taonga ake i runga i tana whakaaro e pai ai. ai. He mea tika ke ite Ture tenei. 4. Ko ia tangata ko ia tangata, Pakeha ranei Maori ranei e noho ana i raro i to Te Kuini Mana me whakaae kite rori kite arawhata kia mahia ki runga ki tona whenua ki nga wahi katoa e matea ai aua mea mo te tokomaha. Engari ekore e abei te tango noa i te whenua mo tenei mea, me whai tikanga ano i te ture, me utu aarire ano, hei te utu tika. Otira ia, e whakapumautia ana ano hoki e to le Kuini maoa "ki nga Rangatira Maori me nga Iwi Maori, ki nga hapukinga tangata hoki, ko o ralou oneone, me o ratou whenua, me o ratou ngaherebere, me o ratou wai mahinga ika, me o ratou taonga ake, ote Iwi, oia langata oia tangata; e whakapumautia ana ki a ratou hei noho mo ratou hei mea mau rawa ki a ratou, kr.ua tetahi
hei tango, hei whakaoho, hei aha, ara, i te painga ia o ratou kia waiho ki a ratou mau ai." Ko to nga Maori maru tiaki tenei mo o ratou whenua, a kahore nei kia takahia noatia e noho nei. Kua whakapaea tekalia a Te Kawana, kua kiia he hiahia tona kia pokaia he tikanga hou mana mo nga whenua Maori. Kahore rawa ana tikanga pera, kahore hoki e ahei i a ia te hanga tikanga pera mana. Ko to Te Kuini kupu ite Kawenata o Waitangi e kore e ahei te whakapuia ke e Te Kawana. Na taua Kawenala kua waiho to Te Kuini ingoa hei maru tiaki mo to te Maori whenua. A ka mau tonu ano i te mea e piri ana nga tangata Maori ki a Te Kuini, e noho ana hoki i raro i tona mana, a heoi ano tona maunga. Engari ite ra e makere ai taua maru i nga tangata Maori he pananga atu na ratou i te mana o Te Kuini, o teTure, na, heoi ano i reira te maunga o te whenua i a ratou ko to ratou whaikabatanga kite pupuri; kua riro kei te kaha anake te tikanga e mau ai, kua mahue te tika hei take e waiho ai tona wheuua ki a ia. Ko te hiahia pono o Te Kawana e noho nei. me litiro mohio atu nga tangata piri kite Kingi Maori kia ata kitea hoki ai e ratou nga mea e pono ai te tupu o te pai ki le Iwi Maori, ka whakaae ai ki a Te Kuini tikanga kua oli te whakapuaki, ka whakarere ai i te huarahi kino, whjkamataku, e haerea ! nei e ratou. He ngakau matapopore nui to te Kuini ki tona Iwi Maori kia noho i runga i le ora i i te pai, a hei lino mahi hoki ia ma te Kai wana ko tewhakatutuki i nga tikanga ewhatakotoria hei huarahi e taea ai taua mea pai. ! Kahore i neke ake le hiahia o nga tangata Maori i to te Kuini i to tana Kawana hoki mo nga tikanga ote Ture ole noho tika kia whakatakotoria ponolia ki roto ki nga Iwi Maori, tetahi hoki, ko nga tikanga wbakarile a te Kawanalanga kia whakahaerea ki runga i la ratou e pai ai, kite mea e *,aea, engari, kei wareware hoki i nga
tangata Maori, heoi ano te mea e taea ai enei mea pai me whakauru mai ano ratou kite main i runga i te ngakau pono. I te tau kua pahure nei i karangalia e te Kawana he Runanga Rangatira Maori hei hoa korero mona ki nga mea Maori, kua puaki hoki tana whakaaro kia karangatia ano tetahi whakaminenga Rangatira kia haere mai i nga wahi katoa o enei Motu hei pera ano. Fua whakapai hoki ate Kuini ki enei meatanga. Ko te hiahia o te Kawana, ma te Runanga e haere ake nei e kimi tetahf huarahi hei whakaiapoko i nga likanga mo te whakahaere o te Ture mo te noho tika, hei whakalupu hoki i et:mi atu mea whai hua ki roto ki nga wahi e nohoia nei e nga Iwi Maori. Ko te hiahia pono o te Kawana, he whakapuia i runga i nga huarahi e paingia e te Runanga, ara, i nga huarahi e whakaarohia ilio hei mea e tupu ai te pai kite Iwi Maori, e kotahilia ai nga la nga la kaloa o te Kuini e noho nei ki enei motu, Pakeha, Maori hoki, e nohotahi ai i raro i te ture kotahi, i runga hoki i te rilenga kotabi. E lino hiahia pono ana aTe Kawana ko nga Rangatira mete iwi e piri nei ki te Kingi Maori kia mahue i a ratou to ratou tunga whakamataku e tu nei ratou: ka tahi ka pera tana meatanga ki a ratou me tana meatanga ki era atu tangata Maori o Niu Tirani kia tirohia etahi o o ratou rangatira whai ingoa hei konro mo ratou ki roto kite Runanga e haere ake nei, hei uru tahi hoki kite hurihuringa whakaaro o taua Runanga. Na ka ata korerotia i konei a Te Kawana mea e kiia atu nei e ia. \ . Ki nga tangata katoa, —Kia tomo marire ki roto ki to Te Kuini mana, noho rongo ai, kite mana ole Ture hoki. 2. Ki nga tangata kei a ratou etahi mea i langohia i rolo i le whawbai i nga tangata o Te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,—Ko aua mea kia whf>kahokia mai.
3. Ki nga taugata kua whakakino kua wbakangaro i nga laonga o nga tangata o te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,—Ko aua mea i whakangaromia kia wliai-uturia. Kite whakaaetia enei mea ka kiia atu net ka pai a Te Kuini me tana Kawana,—a kahore he mea ke ake e kiia atu ki a Wai-kato.-konga mahi o te wa kua paliure ake nei ka murua, a i to wa e takolo ake nei ka tiakina te bunga mahi lika, ko nga tangata mahi he ka whiua, ko nga mea tika o te tangata, ko nga laonga, ko nga aha, ka tiakina katoalia e Te Kuini me ana Ture. Whare o te Kawanatanga, Akarana, Moi2l, 1861.
Permanent link to this item
Hononga pūmau ki tēnei tūemi
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/MMTKM18610601.2.3
Bibliographic details
Ngā taipitopito pukapuka
Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 6, 1 June 1861, Page 1
Word count
Tapeke kupu
2,005TE WHAKAPUAKANGA A TE KAWANA KI WAIKATO. Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 6, 1 June 1861, Page 1
Using this item
Te whakamahi i tēnei tūemi
Tūnga manatārua: Kua pau te manatārua (i Aotearoa). Ka pā ko ētahi atu tikanga.
Te whakamahi anō: E whakaae ana Te Puna Mātauranga o Aotearoa The National Library of New Zealand he mauri tō ēnei momo taonga, he wairua ora tōna e honoa ai te taonga kikokiko ki te iwi nāna taua taonga i tārei i te tuatahi. He kaipupuri noa mātou i ēnei taonga, ā, ko te inoia kia tika tō pupuri me tō kawe i te taonga nei, kia hāngai katoa hoki tō whakamahinga anō i ngā matū o roto ki ngā mātāpono e kīa nei Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga : Purihia, Tiakina! (i whakahoutia i te tau 2018) – e wātea mai ana i te pae tukutuku o Te Puna Mātauranga o Aotearoa National Library of New Zealand.
Out of copyright (New Zealand). Other considerations apply.
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.