Rongo no Tawahi.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 1, 1 March 1861, Page 11

Rongo no Tawahi.

KO HAINA. Kua tae mai te rongo o te houhanga rongo ki Haina. no te 24 o nga ra o Noema, o tera tau, ka takoto te Kawenata hohou rongo ki le fngarihi—i tuhia ano kite pa nui o Haina, ki Pikini; anole 23 o nga ra ka lakolo hoki le Kawenaia ki le Wiwi hei whakamutu ite whainga. Whukariiea ana kia utiia e tana iwi o Haina, erua miriona, e ono rau mano pauna (hei ulu moiana mahi ki le wbakatari pakanga ; a ko teiahi o ona laono, ko Tieni-lini, hei nohoanga mo nga kai wbakarite o nga iwi ko; ko te wahi o Kaaaiona e nohoia nei e te Ingarihi, e lukuu rawaiia ana mo Ingirani. Tenei pea o malou hoa Maori te nobo kuware nei kite ahuao lenei whenua, oHaina, ki nga take hoki o lenei whawhai; koia malou ka mea ai, kia koreroiia i konei laua whenua nunui, kia whakaniaramatia hoki nga take i tomo atu ai te Ing.irihi, raua tafii ko le Wiwi, ki reira whawhai ai. ICo laua whenua, ko Haina, kei wacnganui o nga whenua o Ahia, kei aua tua■wlienua mania i le hekenga ki le rawiiitr. Heoi, e bore pea e taea e te Maori La .whafeaaro te nui wh&kaharahara o lend 'whenua. Engari iana, ma te kupu whakuriic. Me whakariie ki nga wbcne:* te kav, ma team, kia rite ano ki Niu Tirani kaica tona nui, to teiahi to ictaiii; na. huilusia katoaiia enci whenua le kau ma warn, ka labi ano ka rile tona nui ki to Haina; sra, kia tapawlia te lakolo, ko teiahi laha anafcc c ilka ana ki le moana. Ka lahi

ano pea ka laea te whakaaro te nui o tenei whenua. Tona tangata hoki, rr.ano litii: No iera lauanga, i te 1812, puta ana tona tini, nui atu ite 560 miriona! Rere, me kupu whakarile hoki i konei kia marama ai. Waiho ano ki aua whenua tekau ma warn e rite na ki Nhi Tirani te nui o tetahi o etahi; na, kia rua te kau miriona tangata ki telahi ki tetahi. (Ko te tikanga tenei ote miriona : mehemea e tua-ngahurutia ana nga tangata 0 Niu Tirani, te Pakeha, te Maori, ka tahi ano ka rile kite miriona kolahi.) Na, kite huihuia kaloatia nga tangata o*enei whenua kaioa, ka tahi ano ka rite ki to Haina tangata. Tona kaha i raro, to tenei whenua rahi, kei waenga tonu i nga whenua huka, e nohoia ana e te reinilia—tona laha whakarunga, kei roto kei nga whenua epawera nui ana te ra, kei nga wahi e tupu na laua kararehe nui, te erepata—koia kail te nui o tenei whenua ! Poto katoa hoki i tenei whenua nga mea e ora ai te tangata—te witi, te huka, te U, te kawhi, te hiriki, te miro, te aha te aha. Kolahi tonu te Epera hei lumuaki mo tenei iwi nui o Haina; a ki la ratou, he tukunga iho ia no te rangi, waiho ia ko tana kupu hei ture mo te iwi. Kei aia anake te tikanga mo te iwi: ko tana e pai ai kia mate ka mate, ko tana e pai ai kia ora ka ora. Otira, ko tona tino ahua i whai ingoa ai tenei iwi, ko tona noho mawehe i nga iwi kaioa ole ao nei. Ahakoa kua tupu nui te- | nei iwi o Haina, nui noa atu nga lau eta- , koto ngaro ana tenei whenua, kahore i ra- | ngona ki era aiu whenua. Tcra alu ano Oga iwi e hokohoko aua tetahi ki tetahi, e whakatupu nui ana i a ratou, nei ra ko tenei, ko te iwi o Haina, kali ana nga kuwaha o lona whci.ua, puritia ana te mahi hokohoko Iki a ratou ake ano. Nawai a, ka ala rangona e nga iwi te nui mete pai o Haiw, na limalaia tonutia ana e raiou te mahi hokohoko. Te pai nga rangalira o Haina, pehipehi tonu ana ratou i tenei tikanga hoc, ara i te mahi j hokohoko, na, ko te nui haere ano, tae noa I kite tau 4859; ka tahi ano ka tino pula te j riri, ka mea ratou kia whakamuiua iho le | hokohoko ki le opiama. Na, ka waiho tenei hei take whawhai ki tngarani. Tae rawa ki te rua o nga lau e whawhai tonu ana: tona mutunga i mutu ai, tuhituiiia ana te Kawenata o te houhanga rongo kia pumau, whakaritea ana nga urn ma Haina ki le Ingarihi, e whitu rawa miriona pauna, a ko etahi hoki o ona kainga kia luwheranuitia mo te lrokohoko ki_iawahi. Heoi, te pono te mahi o nga rangalira o Haina i runga i tenei liawenata kua takolo, kawekawe ke i nga tikanga, a tae Boa ki le lau 1856, ka tino whakahengia e ratou. Na, no te tau 1857, ka

timata ano te whawhai, tiro ana tetahi o ona kamga, a Kanatona, e te Ingarihi te tango. Huri mai ano ki telahi tan ka tukua atu nga karere o enei iwi nui nei e wha—ko Ingarani, ko te Wiwi, ko Ainerika, ko Ruhia,—ka wliili alu ratou ki Haina, ka tohe ki taua Kawenata kia tuhituhia houiia. To ratou laenga atu ka ahua kino mai; heoitiano, ka mahi, horo ana te pa o te hoa riri e tu ana kite ngutuawa ote Peiho, lapoko rawa ki to taone, ki Tieni-tini, na ka noho ki reira; ka tahi ano taua iwi ka tahuri mai kite whakarongo tikanga. Hoa noa e whakarite ana, na ka lakoto nga Kaweuata—ki te Ingarihi tetahi, kite Wiwi tetahi, kite Merikana tetahi, kite Rui liana telahi; na, ka pa te ringa ote Epera, ka oii. Ko te tikanga o taua Kawenata kite Ingarihi, e rnea ana, kia tukua noaiia nga tangata o Ingarani kia haere ki nga wahi katoa o Qaina hokohoko ta&nga ai—ki tena wahi, ki tena wahi, putanoa te whenna; a, kia whakaritea hoki he nohoanga mo tetahi apiha kolahi o Ingarani ki rolo ano ki to ratou tino pa, ki Pikini. Te pono hoki lenei Kawenata i a ratou! Haere atu ana taua apiha nei o Ingarani, ki taua pa na, ki Pikini, i te niarama o Hune 1859—haero marire atu ana i ruuga i te tikanga o taua Kawenata nawai a, waiho ana hei hoariri, tika mai te pupuhi o nga purepo o te pa o Haina ki aua kaipuke nei ote Ingarihi. E toru nga kaipuke i wahia rawatia, 46-i o nga apiha o nga tangaia o te Ingarihi, i malemate rawa etahi, lu-a-kiko eiahi. Na te Epera ake ano taua Kawenata i luhituhi i roto i te tau koiahi na kua pahure atu, hei aha mana puhia konihitia mai nga kaipuke o te Ingarihi e haere marire alu ana ki Pikini— kUaua pa na i ata whakaaetia hei nohoanga mo to Ingarani apiha! Heoi, kua he rawa i konei taua Kawenata i taua mahi tutu a Haina, na, ka puta te whakaaro o Ingatani, o te Wiwi hoki, kia tukua atu he ope hoia, he manuwao hoki, hei rapu utu mo laua he. Na, no te limatanga ote tau nei ka pahure, ka whiti atu nga hoia o Ingarani kotahi tekau mano, me nga hoia ano o te Wiwi, pera ano hoki te lini, mete nui noa atu o nga manuwao o tetahi o tetahi. I Heoi, kua oli e maiou te korero te muiunga I pai o tenei whawliai. Te ai wahi i konei hei wbakapoto i nga korero katoa o lenei whainga, engari me wbiriwhiri mai i nga korero nunui anake, mo te whakaaro e rapu nei, i pehea ranei te mahi o tenei ope iti a te Ingarihi raua ko te Wiwi i niaia ai ratou ki lenei iwi nui whakaharabara o Haina. No te 5 o nga ra o Hurae i tu (e parekura ole Wiwi o nga Kotini-Taini, (he iwi ano ia v no Haina,) na, whati ana te Wiwi. No te

tahi o Akuhata ka u atu ano te ope ki uta, ki raro mai i te Pa-wbakarunga o Pehani. ka mea hoki ratou kia huakina tana pa. Te taenga alu, ehara! kua whaii te hoariri; mete Pa-whakararo ano hoki, kua whakai rerea. Na, tomo noa atu ana leope ki roto, noho marire iho i roio i le taone o Petane. Ki la te korero, 20,000 nga langata o taua taone, o Petane. No te 12 o nga ra, ka whai am te ope nei ki tetahi puni o te hoa riri kei wapnganui pu i Petane i te pa nui o Talcu. No ka lata ralou, ka puta mai te luinga Ta'a (he iwi ano no reira), k*>i runga ano ratou i te hoiho, ka tabi ano ie Ingarihi ka rere atu, lie hoiho ano, na, ka lulu te puehu i konei; kihai i roa, kua whati te hoa riri. Tomo ana le ope hoia kite puni o nga Tata, taluiti ana te hoa riri, piri ana ki nga kainga pataia ; whaia lonutia e te ope, ka whaii ano, ka rere, a, tae noa ki le taiepa o le Pa nui o Taku, ka piri ki reira. No le | aonga ake ote ra, no le ia, ka lika am jle ope kite pa nui nci ki Taku. Na, ka , haruru mai nga pu-repo o taua pa, tona j kaha, ka whakahokia ano e nga pu-repo o te Ingarihi, a, no te roanga mulu noa iho to te hoa riri; engari ia ko te whawhai, maro tonu, tae noa ki le 11 o nga haora; ka tahi ka huakina e te ope, pikilia ana le taiepa, na ka horo le pa. No te 21 o nga ra ka timata te nialii ki le Pa-whakararo, he pa ! uui ia. Tukua ana, 1500 ole Ingarihi, j 1500 hoki ole Wiwi, mete tin! ote puI repo, innna e liunki. Whakalata mai ana ; nga manuwao ki le nguluawa, panga ana nga pu-kohua, me nga rokeli ki roto ki le | pa, nawai a, loro ana le lino whare lakoto- | ranga paura. E hara \ te hanga le mahi o nga pu o te hoa riri, lohe tonu teope, kua roa ke te whawhai, na ka horo le pa. Ko nga Ingarihi i mate ki tenei parekura 211, no ti Wiwi hoki 130. Tera alu ano elahi pa ote hoa riri ki laua wahi kahore ano kia horo; I na ka karanga kia kaua e hohoro te luiaki, ' kia ala runanga ratou i te tikanga, kia wba- | whai tonu ranei, kia pehea ranei. Na. j whakaaetia ana ele rangaiira ole ope kia ! wha nga haora bei rapunga ma taua runauga; ; heoti ano, no te heketanga o te ra, ka puta ; mai te kupn, kahore he hiahia whawhai; na, : tukua noatia mai e ralou nga pa, tomo noa j atu te ope. No te ahiahi ano o taua ra ka i runanga te lino Kawana o Peteri ratou ko j nga rangaiira o te ope ki Taku, na ka wha- | kaaeiia kia tuk ia noatia hoki nga pa nui o te | taha whakarunga, na, tomo noa alu te ope. ;E koreroiia ana, ko nga hoia o Haina nana jenei pa, ina huia katoalia, 25,600. Koia ano enei, ko nga pa nana i pupuUi nga kai-

puke kawe i te apiba o Tngarani— tera ha i korerotia. Ka tahi ano ka whai haere te ope, ka tika atu kite pa nui o Ilaina, ki Pikini, kite kainga ote Epera. No te 12 o Oketopa ka riro i a ratou leiahi o nga kuwaha o Tangako, na ka takoto o ratou purepo i runga i nga taiepa. No te 7 o nga ra ka horo te kainga o te Epera, e nolio ai ia i te raumati, kei waho lata ano i Pikini; riro ana te hiriwa te muru, £50,000., me te nui atu ole laonga. Ko te Epera ia, kua mahue i a ia a Pikini, kua lahuli alu ki Tatari. Ka tahi te boa riri ka tangi mai kia wbakamutua te whawhai. Ka mea te rangatira o te Ingarihi, kia lukua mai ano nga Pakeha e hereheretia ana e ratou, ka tahi ano ka whakarangona te kupu mo te ho* hou rongo. Heoti na ano, tukua mai ana nga herehere tokowaru, ka mea hoki ratou tera atu ano etabi kei nga kainga matara atu, engari kia tae atu ka tukua mai. No le 45 o nga ra ka puta te kupu o te rangatira o te ope, mehemea ka kore e lukua noatia mai taua pa i roto i te 12 o nga haora, ka limata te mabi a nga pu-repo hei whakahinga ile taiepa. No ka tata ki taua haora i karangalia ra, ka puta mai a Hongi-ha, le lino rangatira o Pikini, me nga ki o nga kuwaha nui, ka homai kite ringa o le ope. Na, tomo noa atu te ope, waiho ana ko etahi hei liaki mo te kuwaha o waho, ko etahi mo te kuwaha o roto, ko etalii hoki hei runga tonu i te taiepa o te pa, tiaki marire ai; na whakaturia ana nga kara o Ingarani, o te Wiwi hoki, ki runga ki taua pa nui nei o Haina! Heoi ano ra, ko te houhanga tenei i te rongo, kua lukua noatia nei hoki e le Epera tona pa; na, ka takoto ano tetahi Kawenaia, ara, ko tera kua oli na c matou ; te korero.