KUPU WHAKAMAHARAHARA I NGA TANGATA MAORI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VI, Issue 13, 15 July 1859, Page 1

KUPU WHAKAMAHARAHARA I NGA TANGATA MAORI.

Upoko I. Kotahi te korero e whakarongorongo tonu nei matou. E meinga ana, kei te ouou haere te iwi Maori; inaianei, kua mohiotia rawatia he pono taua kupu. Ito malou taenga mai ki tenei motu, ka 18 nei nga tau ka pahure, whakaarohia ana i reira, kotahi rau mano nga langata Maori o Niu Tirani, hui kaloa nga lane, nga wahine, me nga tamariki. Na ite tau ka pahure nei wbakahaua ana e te Kawanatanga kia ata .tauia marietia nga langata Maori, a tauia ana,na,emeinga aua, e ono rawa ano jekau mano e ora mai nei inaianei. He pono ra ia, kahoFe poa enei tatauranga j ata tika, ko te whakaai-o-nga iho i te tuatahi i neke ake pea, kahope hoki pea i tika te kotahi rau mano, a ko to tenei kihai hoki pea ;i lino tjka, ara, te onp tekau mano nei, kahore pea i tino.pera (e hokinga kite ili, ehara hoki ite mahi iakoto noa tenei, te ata tatau tika i nga langata o letahi whenua. Engari, heoi la matou e maliarahara nei, ka pera te maha o nga lau ki Ingarani, ki tetahj alu-when.ua .jranei o Oropi, kei te lirohanga ki nga ,e

taia nei te nekcnga le hokinga ranei o te iwi, ekore e penei te ahua, ara, le kore haere o te tangata, ekore rawa hoki e rile ki tenei mabi e lirohia alu nei e lorcmi liaere nei te iwi Maori ki Niu Tirani nei. Kaati ra, engari, kimihia e tatou, rapua nga take i ngaro liaere ai te tangata Maori ; na nga kakabu bou ranei, na nga tikanga hou ranei i kawea mai nei e te Pakeba, na te bara ranei o te tangata, na te kuare ranei 0 te tangata, na te aba ranei na te aha ranei. He tika kia rapua nga take o tenei ailua. Tetahi hoki, kimihia me kaore ranei e kitea tetabi tikanga e mabue ai tenei ahua kino, ara, me wbakariro ke e te tangata Maori ona tikanga wbakahaere e mau nei. Tena, me rapu e tatou ite tuatahi. E mate kau noa iho ranei tetahi iwi mete noho tika ano i runga io Te Atua Ture? Kabore pea; ina ke hoki ko te ihenga tenei o nga iwi katoa, he tupu liaere he tini haere. Ko te kupu i whakapuakina e Te Alua ki a Arama raua ko Ewe i te limatanga, "Kia hua kia tini, kia kapi hoki te whenua i a korua." Muri iho ka penaiia ano ta To Alua kupu ki a Noa ma, " Kia hua kia tini kia nui to koutou nri ki ranga kite whenua, kia tini hoki ki reira. A, ki a Aperahama hoki, i penei hoki te kupu ki a ia, "Ka meinga ano e ahau ou uri kia rite kite pueliu o te whenua ka whakanuia rawatia e ahau ou uri kia pera me nga whelu ote rangi rae te onepu hoki i te tahatika o te moana." 1 pera tonu hoki te kupu a Te Atua ki te whanau o Iharaira, i tenei wa i tenei wa, mana ratou e mea kia hua rawa. He lure pumau tenei na Te Alua; inahoki kei nga whenua kino, e tupu iti nei le kai me mahi nui e te tangata ka tupu ai, heoi, e hua ana te tangata e tini ana e or* ana hoki. E pera ana hoki ki nga whenua kainga na le makariri, ki liuhia ki Nowei, rau iho rau iho nga tau ka pahure, ka mau I tonu te tini o nga tangata me tona tini ano j i te wa i nohoia mataatitia ai era whenua e j ra!ou. He ora he kaha noa iho hoki o tatou tinana kua homai nei e Te Atua ki a tatou, na konei hoki i lika ai te noho o te tangala ki nga whenua katoa o te ao, ahakoa maeke ahakoa mahana. Kite mea ka tiakina paitia e tatou o tatou nei linana, kaua hokietukua kia paki le mahi kino, kite whangaingahoki ki le kai pai, kite horoia tonutia ona paru, penei, ka ora ano, ka tini haere hoki. Olira, kite mea ka para tatou mete kararebe, te wbakaaro kore, ka ngaro ano. Na, kite mealia mai,naanawhawhaii ngaro ainga iwi Maori, kaore tenei e tika ki ta maiou whakaaro, kaore kau hoki he riri nui o enei

rangi kia pera me o mua riri; kahore he parekura pera me lera kite Totara, ki Matakitaki, ki le Tumu; horo iho hoki nga pa. tukiiukia katoatia iho nga lane, nga wabine, me nga xamariki, korahatia iho te whenua katoa. Tenei ano nga wbawhai hangahanga noa ake te mau nei ki tenei wahi ki lera wahi ote molu nei, ahe kino ano ia; kahore hoki he tau i kore te tupapaku mate whawhai. Ko te ngaki kai hoki e mahue ana ki nga wahi pakanga, ko te kai ma tetahi ma tetahi he ouou he kikino. Waiho iho hei mate mo nga wahine hapu, mo nga poiiki, weto iho nga tamariki me nga tangata ahua turoro. Otira, e hara tenei ile take nui e ngaro-haere nei nga tangaia Maori. E hara ano hoki le male urula. He maba nga whenua e pangia ana e te mate penei, a lini noa iho nga kaumatua me nga tamariki e riro ana i te mate i rolo i nga marama e hia ake nei, Ko le mate koropuiaputa nei i tae ki Hawaii i mua lata ake nei, a e rima mano nga tangata i mate i rolo i te tau koiahi. Veva ano hoki ki Merika i mua, ka tekau pea nga tau ka pahure nei, e hia noa ake nei nga marama, kua manq lini nga langata whenua i huna e taua mate koropuiaputa. Ko le hapu tino nui o raiou i ngaro rawa, kahore i whai morehu. Tera hoki tetahi mate kino ki ko le koroa, mano iho mano ihp e riro iaia i te raumati koiahi. Tena ki Niu Tirani nei, kotahi ano te mate nui i kilea mai i roto i nga tini tau ka pahure nei, ko le male pukupuku anake; engari tenei mate i pa ki nga langata puta noa i te molu nei, ka rima pea nga lau ka pahure, muri tala iho hoki ka whaia mai e le mate koripi. Olirn, kahore i tokomaha nga tangaia i ngaro i lenei male. He tokomaha ano ia i male i te orokoaranga ake, i le whakaaro kore, i nga rougoa kikino a nga langaia Maori, rongoa wai rakau, aha, aha. Heoi, e kore e meinga, na enei i huna, i penei ai le heke ki le ili te iwi Maori. Engari, tenei ke te lino lake, ko le kai kino e kainga nei e nga wahine e nga tamariki. He lini ra ia nga manga o tenei kino, engari, ko le puiake lenei, a kite kore e whakapaia te kai manga wahine, hcoi ano, ka ngaro noa iho ano le iwi. Ka tuhituhi nei malou ki nga Hangaiira Maori, ki nga langaia whai tamariki, ki nga kai-whakaako Maori hoki, me kaorc ranei e laea e raiou teiabi whakaaro hei whakahoki ykei le iwi Maori i te poka e lorcmi iho nei te iwi. Koiahi te niea pai e liroliia alu nei, ko te ngakau pakari e mau nei i nga Kangaiira Maori, kei te mea e arongia am ana e le whakaaro, na, ka korcrolia, a kahore e roa, kua takoto he tikauga hei

whakarile i tale whakaaro i rapw ai, a lana i tiiiro i reira ki kilea lona maia kite whai i tana i tiiiro at hei mea pai ruana me lona kaha ki le mahi. Ina hoki, i mua ake nei, ko waiemea lerac tahuri le tangaia Maori kite ngaki i telabi kai ke atu iie riwai ite kaanga. Aianei, liraataria ana e elahi tangaia, na, ka waiho :a ralou hei whakaiauira ma etahi, nawai a, ka nui haere ka nui haere, a, i tenei wa, na le Maori te nuinga ole witi e whakatupuria ana ki lenei molu. A i muahoki i nga tan kua pahnre ake nei,*nui haere ana te mahi kai waipiro a nga taiiamariki Maori, mea ana<hoki matou i reira, tera e pera te ngaro o to tangata Maori me r>ga tanga,ia whenua o Merika i ngaro i laua kai. Oiira, na te manawanui o nga Rangat.ira Maori ki le pehi, ka ora, ka mahue tera kino. Aki ie mea hoki ka pera te arotahi alu ki le whakariro ke i nga tikanga e ngaro nei nga langaia Maori, ka ora ano hoki. Kna mejalw■'■alu nei e matou ko te puiake icneV-ks te koije kai pai ma nga wah'me ma nga tamariki'.. : Kote tuptahi, he korekai pai ma nga wahjnje ite mea, e hapu ana. Na, kei.tewahine Pakeha, ka hapu, ka atawliaitia paitig, ka : iiakjna pailia e tona tane; a kite kore te tane e whangai i tana wahine ki le kai pai ina hapu ia, ka kiia e matou he tangaia kino, e hara boki'i te mea hei oranga mo ie whaeaanake, huaatu ; hei whakakaha i araua lalit ko lona tamaiti i te mea kahore ano kia whanau. He mea ano e kaha ana ano eiabi wahine Pakelia kite mahi ite mea e hapu ana, oiira he kai pai tana kai, a ekore hoki ia e lukua e tona tane k«a tangotango i nga mea taimaha. Kite kore ia e pera, ara, kei le tangata ma ngere, tangaia iinu waipiro, na, ka mate te potiki, ka pangia ranei ko te whaea e le mate, J{ua ata whakariteao tatou linana eTe Atua kia rile ki nga mahi i whakai ilea ma te tangata, ko to le lane tinana e rile ana ki to te taane mahi, ko to te wahine linana e rile ana ki to te wahine mahi; kaliorenei hoki e rite nga uaua ote wahine ki ole tane, engari, e kaha ana ano'ia ki ie horoi, kite taka kai, kite tuilui, ki le bikibiki tamariki, oiira, ekore ia e kaha kite waha ite ran pauna riwai, i te hawhe tana wahie, i runga i lona luara, e kore ano hoki ia e kaha kite ngaki whenua ile mea e hapu ana. E kitea ana le pono o enei kupn kite kore tamariki a nga wahine Maori. E whangainga kinotia ana, e lino whakamahia ana hoki, ka rua ; na reira ka mutu wawe te whanau tamariki, ka pakoko noa ibo ranei. Ko wahine i noho ki nga kainga o nga Mihinare, kaore i tukua kite wahawaha ile pikaunga

taimaba, ka wbangainga hpki-ki te kaipai, na, tokovvhitu, tokowaru, lokoiwa noa atu nga tamariki: tokomahangawabinepeneikijakiie nei matou, ko a ratou tamariki he ora noa ilio, a ko nga wbaea hoki e ahua kaha ana e ahua ora ana. Tena ko nga wahiee ote kainga Maori, kia hia noa ake nei nga lau e mau ana te ahua kotiro, na, kua ruruhitia, kua ngoingoilia, kua reherelie te kiri, kua kore le kaha. Na, ki le mea ka uia atu, He tamariki ranei au? ka ki mai pea, Koiabi, e rua, kahore kau ranei. Kia pai koia te kai raa nga wabine, i te mea e hanu ana; tu- kua hoki kia noho marire, kaua e lino whakamahia. Kite mea ka kino te kai a le wahine, tae noa ki te whanauianga, e rua nga kino e tiipu ake. Ko te tuaiahi, ka whanau kahakore mai te lamaiii bei n§au ma te mate. Ko te tuarud, kahore he waiu ole wbaea. Kia pai kia nui te kai i te mea e hapu ana, hei vvhakakaha hoki i te lamaiti i te mea kahore ano kia whanau, a kia vyhni \yaiu aiboki te wbaea hei whangai ki muri iho.