TE MATE KOROPUTAPUTA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VI, Issue 9, 16 May 1859, Page 1

TE MATE KOROPUTAPUTA.

Kotahi te mea i tino awangawanga ai te Kawanatanga o Niu Tirani, ko te arai atu i te hoa riri nanakia nei i te mate koroputaputa kei tata mai ki nga iwi Maori. Na konei hoki i puta tonu ai a te Karere Maori kupa wbakamataara i tenei wa i tenei wa. Kia biwa e! kia hiwa ! Ko te main huna tangata a lenei nanakia wbakahouhou, me tana ngau kino, korerolia katoatia atu ana ki nga boa Maori; ko ngawhakaaro a nga tohunga Rata me nga mohio ki tenei mea, whakapuakina atu ana, tobutohungia atu ana; whakaaturiaanaionarongoawhakaora,hemeaiakoto «oa nei. Te take i penei ai te Pakeha, be aroha ki nga tangata Maori, he rnanawapa ki a ratou kei pangia'e tenei mate kino rawa. Kua rongo katoa hoki nga tangata Maori, mc okaoka te Jangata e te Rata, na, ekore e pangia e lenei mate. Heoi, ka mea atu ano hoki malou ki nga tangata Maori e pai ana kia ora ratou ko o ratou wahine ko a ratou tamariki i tenei hangawhakamataku, me kawe kia werowerohia: kapobia atu te ora ka whakahahakini arobatia atu nei; me wbakaaro hoki, kite mea ka puta mai taua nanakia ki tenei whenua, ekore e kitea tc

imutunga o tana mahi, tana palunga haere- | tanga pea i nga tangaia Maori, puia noa puta noa i te moiu nei, ko wai ra ka niohio e whai morehu ranei. Tenei hoki telahi mo nga tangaia kua oti le werowero, ara', nga mea kua whim nei nga tau ka pahemo i te werowerohanga ai, nic luarua te okaokanga, he mea hoki e pa ana ano tana mate kite tangaia kua oti te werowero, me he mea kaore i lino pai te meaianga i te'iualahi. Te take i tohe tonu ai matou ki enei korero, i whakamahara tonu ai matou i nga tangaia Maori kite hopu i tenei oranga nui mo-ratou, he wehi no nga Pakcha o Meriponi o Poihakeua kei lae uiua mate ki era vyabi, me na taua moiu mai me na te Marilia, he patata hoki taua wlienua, a he mano uni nga tangaia o taua whenua kua male i te koroputaputa.. Na. he ma ha nga kaipuke rererere mai ki Mereponi ki Poihakena i taua motu, 1 te Maritia, ko le lake lenei i wehi ai nga Pattella, kei haria mai e ana kaipuka ra Tenei te Kawanatanga o Mareiria le noho tupalo nei, kei te whakatakolo lure inaianei heiarai alu i temate kino whakharahara nei kahore hoki pea he mate o te ao i rile ki tenei te tino kino rawa. He aro nui na matou kia ora ai, kia noho pai ai o malou hoa Maori i hokia mai ai e matou tenei korero mo te mate koroputaputa. E hoa ma e langata Maori, kei inri koiapea kite kupue whakapuakina alu nei kia koutou. Me lie aroha to koutou ki o koutou tamariki, kaua e whakaparahakotia te oranga mo ratou mo koutou, e whakaaria nuiiia nei ki a koutou engan hei aianei ano ka hopu ai, kain e waiho mo tetahi rangi am, kei wha rokohanga mai ete tawhiti whakawehi nei, a noa iho koutou. Ho ake rawa nei te wa o le mahara, ka kite i te huhi. Me ata whakaaro o matou hoa Maori ki nga korero whakaaroha e mau i raro nei mo te paangao taua male ki nga tciwhenuao Merita fchara taua iwi i te mangumangu, engari i tua rite kite tangaia Maori tona ahua; ehara'i te hanga to ralou whakangaromanga, huna iho e te mate koroputaputa, tu kau ana ko nga whare anake, kua kore hoki he tangaia Ko te '22 tenei o nga tau ka pahure nei i te paanga ai o te mate ki taua iwi : "Note 15 o nga raoHune, i te tau 1837 i pa ai taua male, tona orokopmanga ke'i te kainga o nga Matana, kei raro taia i telabi pa o nga Merikana, ka aim alu i reira lana haere, me tana huua i le tangaia, puia noa puia noa; rere ana le wehi ki le ahua kino o taua male, Jri te hohoro o tana kai i te fangata. Kei nga hapu o leiahi iwi, be aha- ! koa he mamao noa atu ona kainga, e rima

| tekau, kolahi rau langata ka ngaro i te raI ngi kotahi. Ite orokopaanga kite tangata, | he maniae nui kei le upoko kei te luara, a i hia noa nei nga haora kua ngaro, moe rawa: muri taia i te hemonga ka mangu katoa te tinana, ka pupuhi, tetere rawa. Whakalu noa nga Pakeha i nga hohipera mo nga turoroj pau kau ana nga rongoa, nohea hoki i ahaaha. Kaaii he mahi ma nga kai mahi Pakeha, wiki noa wiki noa, he kohi he tanu i nga tupapaku; muri iho, maro ana te whenua i te huka, kaore nga poka mo nga tupapaku i laea te keri, heoiano, rokea atu kite awa. Ko nga Matana te iwi i tino ngaro i jte mahi a taua mate. He iwi nui rrwa imua, ! na nga lini mate, na nga aiiua, na nga hau- \ ata i kore haere ai nga tangata, a rokohanga i iho ete mate ra, kua hoki kite 1500 nga tangata o laua iwi. Ko te male koroputaputa ra, na, katalu ka tino ngaro rawa, ko nga moreliu e ora mai nei inaianei e lorn rawa ano tekau, nga loenga o te kolahi mano ole rima rau ra. Ite paanga ote mate nei, kei tawhiti o ratou hoa, ara, nga iwi i noho lata ki a ratou, ko nga Kikari me nga Pukunui, kei te whai kararehe ole koraha hei kai mana, nareira te mau waweai i te mate nei, kia kolahi marama ki muri, katahi ka mau; a lae rawa ki Okeiopa kua tapeke taua iwi ki le mate, ava, ko nga tupapaku i psra me nga rercnga, te tokomaha, a te mutu i reira le ngau ale nanakia ra. He tormoru rawa nga tangata i ora ir.aio tehunga i paangia e taua male; le tirohanga hoki kua polo atu nga whanaunga, heoi ano, haumaruru tonu iho; ko te kawenga a te pouri ka anga ka whakamomori, ka mau kite maripi kite pu, hei whakamate ia ia ano, ko etahi hoki i rere i le pari, male lonu aiu. Ko nga mania, kapi katoa i te tupapaku, whanatu le piro mc le mate ki lawhili noa atu, Inina, 4000 o te Rikari o to Pukunui, no te paanga ole male ra, hoki ana ki le 2000. Ko te Ahinipoini hoki tena. 9000. he whenua nui rawa tona. Mararara noa atu tenei iwi i mnga i tona whenua kite whai kararehe maaka hei kai mana, ko tana mahi hoki. Ko te iwi teuei i tino mate, wahi ili ka ngaro rawa, hia noa nei nga morehu. Whati ana te iwi ra i te putanga o taua mate, ratou tahi ko tetahi iwi, ko Nga ti Waemangu, me nga Koro, hua noa ma le kahaki i a ia eora ai. Nohea ! VVhaia ana hoki e taua mate ki nga wahi katoa i rere ai. Kia roa te ngaiuiga a laua mate, na ka hoki ki le kore noa iho te aioha me le whakaaro a tetahi ki letahi; noho ke ana coho ke ana. Marara noa atu le wahinc me le tamariki ki waenga koraha, kite kimi i tetahi oranga m o raion

Ko nga rongo hoki o Ngaii Waemangu he kino whakaharahara. Tu kau o ratou teneii 1000, kahore kau he tangata, kua ngaro kaloa i le mate. Kahore he iwi tangata whenua oMerika i rite ki tenei, te maia; he iwi kaha ki le riri, mataku rawa nga hoa whawhai i a ratou, engari he iwi whakahaere pai ki o raton hoa ake. Imua tata ake, i mea tenei iwi kia uru kaloa ratou ki le whawhai kite Pakeha. 1 tenei ra i lenei ra, puta mai ana nga rongo o taua iwi, kei te huihui, kei te whakataka ope, kei te mau le ringa kite patu, mete hua hoki a ratou kupu patu mo te Pakeba; heoti, toremi ana i le mate koropuiaputa, nga maia me nga iwi kore, polo katoa; a he tangata ka paangia e taua mate, kibai rawa i ora ake. E kiia ana, i haere ano etahi ope kite tau ite pa, mate katoa ki waenga huarahi, kahore letahi i ora ake, kia kotahi, hei kawe i te ko rero kite kainga. Kibai i niaha nga wiki kna taea e te iwi kore, kua kore noa iho le maia; heoiano te mea i rangona kite kainga, ko tc aue ko le langi anake mo nga lupapaku. Mulu porokerc te biahia whawhai, kahore he kupu a nga toenga kahore he aha, tona ahua me he kuri kua lima e te nemo kai. Ekore hoki e taea ele reo tangaia tc korero te mokemoke o te whenua, tahora kau ana, kahore he langaia. Kei lenei wahi kei tenei wahi, heoi te kai ma te kanohi ko ngatupapaku ko ngatohu o ternate, tau ana le pouri mete koingo kite ngakau ote tangata ite tirohanga am. Tu ana nga teneii ki lenei puke ki tera puke, ko nga leneti kau ia, kahore he langaia. Heoi nei te mea e rangona ana e le taringa, ko te tangi a te rewena, ko te au a te wuruhi. Na, akuanei, te mutu hoki i konei, kua whili i tenei kitera taha o nga Maunga Kohalu, kua tac kei nga iwi o Hata Whe, o Mehiko. E kiia ana, 60,000 tangata ole taha kite Hauauru o Merika i huna e te mate koroputaputa." '•Kei nga Pakeha inaianei, ekore tc mate koroputaputa e kiia he mate whakangaro tangata," he mea hoki e tango katoa ana i tona rongoa whakaora, e werowerohia katoatia ana e te rala. Ko etahi enei o nga painga o tenei mea e rongo nei matou. E kiia ana—" Kna kore haere te mate koropuiaputa ki nga whenua katoa e werowerohia ana ona langata. Imua, kotahi rau e mate i te mate koroputaputa i roto i nga tangata tokohia ranei, inaianei e wha pea e rima ranei, a ko le nuinga o nga tangata e male pera ana, he tangaia kaore i werowerohia, werowerohia ranei a kihai i pai te mahi. Kite mea ka werohia paitia ite itinga, heoi ano, ekore rawa e paangia e te

male koroputaputa, a kaumatua noa, mate noa, ara, takiiahi ravva nei nga langata i mahia lamarikitia, e paangia e taua mate ina kaumalua. Miriona noa a!u nga tangata e werowerohia ana ki Oropi i rolo i nga tan katoa. E kore e ahei le mea, e rile le mohio o nga langata katoa ki le weiowero mo tenei mate, e kore hoki e ahei le mea e rite te hiahia o nga iwi katoa kia mahia; he oi ra, kua oli lenei le whakamarama atu, kahore he take inaianei e wehingia ai laua mate e lelahi iwi, me he mea e whai ngakau te iwi ki le lango i tenei likanga, i le werowero koroputaputa, me he mea hoki ka whai tohunga hoki hei mahi; a kua oli ano hoki te whakakite aiu, kahore he lake e tupatopatoria ai tona rongoa, le werowero." Heoi ra, ka oho pea koutou, e hoa ma, ki nga korero kua oli nei i a maton te tuhituhi. Kalahi pea koutou ka ata marama ki nga painga o lenei mea. Kaua e mea, taihoa; cngari, hei aianei ano. Tenei hoki Alareiria le noho wehi nei kei haerc lorohe mai te male nei ki a ralou, kci rokohanga iho e noho tupato kore ana te hunga kuare, kahore kia tango noa ki le oranga, na, ka riro tonu am kite male. Me matou ano hoki e noho wehi ana, ko wai ra e mohio ki le ra e puta mai ai to male koroputaputa ki rolo i a tatou? Kite rokohanga iho e noho tupato ana te langaia Maori, heoiano, kaore e nui tona kino ; tena, ki le pera me nga iwio Mereka, ka aue ka langi latou ki tana mahi whakamalaku. Kia whai whakaaio kouiou, e nga tangala Maori, kei turi koia pea ki cnei kiipu whakatupato e laia tonuiia nei. Ko ta matou tenei e tohe nei, kia werowcrohia katoalia nga Maori katoa ole motu nei, puia noa puta noa, kaua lelahi c hapa,kaua kia kotahi.