HE TURE WHAKARITE TIKANGA MO TE WHAKAHAERE WHAKAWA KI NGA TAKIWA MAORI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume V, Issue 16, 30 September 1858, Page 1

HE TURE WHAKARITE TIKANGA MO TE WHAKAHAERE WHAKAWA KI NGA TAKIWA MAORI.

I tenei Karere ka tukua ki o matou hoa Maori te wahi tuatahi o Te Ture Whakahaere Whakawa ki nga Takiwa Maori. Ko te roanga o tenei Ture ka taia ki era atu Karere, a, taea noatia te mutunga.

(AKUHATA4, 1858.)

Ko te mea ka pai ano kia wbakaritea etabi likanga mana, bei tiaki i to Te Kuini Ture kei takabia, bei whakabaere likanga Wbakawa boki Id roto ki nga Takiwa kaore auo le Tikauga Maori i mum ooa i runga* Na, ka wbakatakoioria tenei bei Ture e (e Runanga Nui o Niu liraoi e noho ranaoga nei, ara: I. WBAKABRSNGA I NGA KOOTI WlAkawa Maori. I. Ka meinga bei lika ki (a te Tore ma Te Kawana ratou ko taoa Runanga e wha* kariie, i tenei wa i tenet wa, nga Takiwa be! taunga mo tenei Ture* bei nga Takiwa ia kaore ano te Tikauga Maori kia muiu noa i ronga, ewbakapmake boki, ewhakakabort boki aua Takiwa.

11, Me wbakatu e tetabi Kai-wbakawa Tuluru tetabi Kooti-wbakawa, ki roto ki era itga Takiwa ; ko teKai*wbakawa Tuturu ma le Kawana ano e whikariie mo taua inahi, ko te hoa mo taua Kai-wba-kawa Tuiuru, ko te Aleba Maori (Kaiwliakawa Maori), koiahi ranei tokobia rauei, ka nga wahi bei turanga ino aua Kootiwbakawa kia rjjte kia tika ki ona wahi o te tau kiona o te whehua,. ko te ingoa mo J? ua Kooti wbakawa, ka njeaiia, ko (e Kooii Wbakawa Maori mo leva Takiwa. 111. Ka panuiiia kite Noipepa ote Kawanatanga ie muiunga o ie Tikanga Maori ki runga ki eiahi wbenua kei roio i letahi lakiwapera, ka meinga kia niulu tonu ake rol( ?« n ? a . f, °^ e 0 aua wbenna te taunga o nga Ture-iii katoa i wbakatakotoria i runga i tenei Ture; otira, ekoreleoei e meinga bei arai kia kaua e mabia e whakapuraia tetabi utii i meinga kia uiua i runga i tetabi a aua Ture-iii, kia kaua ranei e wbakaoiia tetalu mealanga i tiniaiaria i runga i tetalii 0 aua Ture-iti i te mea kahore auo i Duia taua panuitanga. ,% IV ' S-" a » ko n «a wbenua tuku na Te Kuini ki leiabi langata Maori, ki letahi tangjta ranei, Hunga ranei, pupuri ai, bei moa whakalupu i nga likanga o te Wbakapono, ole Kura, ole Aiawbai-rawakore? ko nga wbenua boki,meaiukuna te Kuini,wbenua boko 1 mua i le wbakapuakanga o .Te Kuini Maoa, ko nga wbenua boki, mea tuku na Te Kuiui ki eiabi bunga Pakeha e nobo ana kei roioi nga Takiwa Maori, bei kainga mo ratou; ko enei wbenua katoa, me be mea e Plri ana ki nga wbenua kaore ano te Tikanga Maori i mtiiu noa i ruuga, ka meinga ana boki bei wbenna kabore ano le Tikanga Muori i muiu noa i runga, ara, mo nga likanga ia a tenei Ture, a ka abei ano aua wbeaua te mea ki roio i nga roheo tetabi o nga Takiwa i koreroiia ake neL 11. Te Tikauga xo te Whakahaere Wha- < KAWA KIRIWXA. V. Ka meinga kia wbai tikanga le Kooti wbakawa, bei whakaroqgo, bei whakaoti i nga haw fcaioa eabei nei te wbakawa tatae nga ICai-wbakawa Hatibi, e te Kai-wbakawa Tuiuru ranei, me nga Hara ki nga Ture-iti mea wbakatakoto i runga i nga tikanga 6 Titre Ture-iti ki ngaTai Maori, 1858, me waibo ia te wbakabaere i runga i la lenei Ture e wbakarlie riei, a ka pena ano laua Kooli me nga Kai-wba-kawa Haiibiki Niu Tirani, le wbai likanga ino te rapu i nga Hara e whakapaea aufrki leiabi tangaJa, mo te taku Hamene tono f le langata i tupatoria ponolia be hara tona kia

.haere mai kite aroaro ole Kooii; mo temea i te langata pera kia hopukia kia araMrta nrai ki le aroaro ole Kooii; mo te whafctrongo korero whakapuaki i runga i te oaii; mo te tuku i le langaia i whakaarohia he hara tona kia purilia kia whakawaiia mariretia, mo le tango Peira whakakapi ranei mo te langaia pera ; mo le here i te langata kite here moni', her mea i a ia kiahaere mai ano ki le mea whakawa, ki tewbakapuaki korero ranei i le wbakawakanga o te langaia i wbakaarobiakuamea i le hara; mo te wbakaae langata hei whakakapi njo la te langata e wbakataua ana kiaaia noho, 1110 la le tangata whakahaere pai ranei; mo era aiu mana hoki me era alu likanga katou e mau nei i nga Kai-wbakawa Hatihi, e tika nei te wbakabaere e ratou ki Ntu Tirauinei, ara r mo le rapn mo te whiu l\ara, mo le liaki i to te Kuini rongo kia man ; a, ka meitiga ano hoki te Kooii kia whar likanga mo te pebi i te kino Nuibana. VI. Me penei te whakarijenga IlanangaHuuri mo le WbakawaKiriminaa le Kooii; ma le Kai-wbakawa Maori, ma nga Kai-wba-kawa Maori ranei, e lubiinbi ki leiabi pukapuka etabi langata, kia Torn tekau ma one, he mea koikhobi i roto i te hanga e noho ana i nga wabi kaloa epaiata ana kite wahi e noho ai laua Kooii, ara, kale pataiatenei, kaua e neke alu I te Rna tekau ma rima niaero tc maiaratanga atu, a, hie kowhiii e le Kaiwhakawa Tuturn i roto i* taua Tofu tekau ma ono, kia Koiabi Tekaumarua, a koiaba Tekau ma riia, ko te tokohia ranei o ratoo c kitea mai, e pai hoki ki tera mabij ka meinga kia noho hei RunangaHliuri mo te hohoanga o te Kboli i tana rangi ano, i nga rangi nohoanga o muri hoki o taua Kooti: Olira,.ki te hoki iho ile tokbwaru nga tangata i kowbiiiria ra e kitea mai c pai hoki ki laua mahi, kite noho alu ranei teiahi o nga langata o te Runnga Hauri, ki le kounubia ranei teiahi.e te bnnga whakawa, ki leabatia ranei, a, na laua mcaianga hoki iho ana i le TokoWaru nga langaia o te Runanga Huuri, na, ka tika ma te Kai-wba-khwa i uluru e wbakarite, ia laima ia tai.ma, ana pera, letahiatu ra mote whakawakanga, e wbakalae raiiei te Rnnaii&a Huiiri ki le tokowaru, me tango i roto i te bunga e lu iioa ib<> ana i roira i tauavvahi. VII. K:i lukua le langaia e wltakawakia ana 1110 telaKi Dura, e whakapaea ana ranei ki le aroaro o laua Kooii, kia kounui etabi o nga langata i kowhiiiria hoi Rur.anga Huuri kia Tokoono. VIII. Ko le RunangiLHtwri ka whnkuuoboia £crnii:i ka kia tino korero pono

ibo kite aroaro ote Kai-wbakawa Tuturu ko nga kupu mana kef te Tauira No. i. o te Pukapuka piri ki lenei Ture, me whakamaori ranei ki le* Reo Maori* ka whakabua ai; a ko le kupn wbakaoti ote wbakawa a taua Runanga Huurt mewhakaae e raiou kotoa, kia kotabi ano te whakaaro roe te kupti a tana Runanga e wbakapuaki ai. IX. Erua nga mahi ma ana Runanga Huurr. Ko te tuatahi; ko te wbakawa i nga Hara katoa e trka te tvbakawu e tana Kooti, tona wbiu he wbaine neke ake i te Rima Pauna: ko te tuarua, ko te tapae-wbakaatu i le tangata kua mea ranei i tetabi Uara Kii imina, Hara Miniumuia ranei, Hara ke ranei,. e tupatoria tikatia ana ranei kua mea i tetalii Hara pera I roto i laua Takiwa, ara, kite Hara eabei anate rapue taua Kooti engari kahore e ahei te tiho wbakawa e taua Kooti: ko te tuatoru, ko le tapae-wbakaatu: i nga Kinobuiliana i roto i taua Takiwa: ko te tuawba, to te tapae-wbakaatu i era atu mea e tukua anaete Kooti ki taua Runanga Huuri, e wbakaarohia ibo ana ranei .e taua Runanga Huuri ka tika kia tapapa-wbakaatutia*. X. Ka waibo ma te Kooti te whakaaro kite mea ranei v tetabi* tangata bei tangata hsra* te tuku ranei kia.baere* «J e l . u . kn ranei kia puritia kia wliukawa 7 a ?. kl te mea ranei Ma wbakabokia mai kia wbakawakia ano, kite mea ke atu ranei i te.ahi tangata kua: whakaponotia tona bara, kna tapaea whakaatutia* ranei; engari kaua e wbakapangia te wbiu e memga ranei kia utu e te Kooti mo teiabi bara e ataei nei te wbakawa e te Runanga Huuri 1 runga i nga tikanga o tenei l ure, kite mea kahore r wbakaponotia tana bara ete Runanga Huori: a kaua boki tetabi tangata e tukua e te Kooti kia wbikawakia mo tetabi Harae te Kooti Hupirimi e teiabi atu Kooti ranei, kaua boki e tangobia be peira mona kia wbakawakia, kite kore e tapaea-wbakaatutia e te Runanga Huuri e wbai take tika ana mo te tukunga : kaua ano boki tetabi Warati e tukua e te Kooti mo tetabi Kino*Nuibana kia wbakaateatia ki te kore taua Kino-Nuibana e tapaea-wbakaa-tutia ete Runanga Huuri; Otira, kite mea ka wbakawakia tetabi Hara, a kabore eabei ite Runanga Huuri te wbakakotahi i tana kupu, a taka noa nga baora e wba, na. ka waibo ma te Kooti te whakaaro kite mea »o rte tangata i wbakawakia bei tangata nara, kite tuku ranei i a fo kia baere i runga i te kore kupu a te Runanga Huuri* waibo ma te Kooti e wbakaoti nga kupu katoaykupu meatanga ranei, kupu

tikanga Ture panei, me kape ia nga waiii kua wbakaritea kelia tona tikanga i rungs ake nei. XII. Ekore e meingabei likakia karanga tetabi tangaia ki tetabi am Kooti bei wbakahe i ta te Kooti Maori, mo te meatanga e taua Kooti i. leialii tangata bei tangata hara; ekore ano hoki etiiktiakia whaka* nekeiiia ki tetabi Kooii o runga ake tetabi meatanga a le Kooti Maori rrunga i tona likanga whakawa Hara Kirimina, ekore ano boki tetabi meatanga pera a laua Kooti e whakakahoretia, e wbakaputaia kelia ranei, e meinga ranei bet manakore, bei kabore noa ibo ranei, mo te bapanga o letahionra. ritenga. Hei tera Karere Uroanga atu..