TE TAU KUA MUTU NEI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume IV, Issue 15, 31 December 1857, Page 1

TE TAU KUA MUTU NEI.

I tenei Karere, ka tae tatou kite mutunga ote tau 1837. He tikanga tawhito tenei. he tikanga pai; taria e timata nga mahi ote tau hou, kia tirohia mariretia nga mahi o te tan kua pahurc. Penet tomi le mahi a nga kai hoko taonga, nga kai Uaki Peke takotoranga moni; ka lae kite mulunga ole tau, ka huihuia o ratou moni, me o ratou taongu, kia kitea te nekenga le hokinga ranei o a ratou moni; kia mohiotia ai nga mca i neke, nga mea i hoki, kia waiho bei tauira mo te lau e haere ake ana. Me pera hoki tctahi likanga ma tatou mo * te Koroni nei, kia mohiotia ai to laiou nekenga, nga mea ranei i hapa ia iatou. Me limaia ki nga tangata ole mom nei; nga Pakeba me nga Maori, he niaha nga lake whakawheiainga e kilea ana, ara, mo to raiou noho pai, mo le whakahoa o tela hi ki leiahi; e man lonu ana le rangimari* etanga me to whakaaro pai o tetahi kiietabi, a, ka pahure haere nga lau ka kitea tonulia to ratou whiwiiinga tahiianga ki "te pai ;' a, kite, mea ka .mahi lahi ratou ia tau ia tau, ka

neke haere to raloa matauranga, me to ratou vhiwhinga ano boki kite taonga. "* I le tau 1857, ka latauria nga pakeha, a, te whakaritenga o tchei tau ki to 1555, ka kitea te lini haere o nga pakeha, me to ratou main whakapuia i nga mea kawe moni mai kite piio whakararo ole motu nei. Te nekcnga o nga tangata o Akarana ake 3,600. Ko nga whenua i taiapatia i te tau 1855koia cnei 43.671 nga eka :--i t e tau 1857 ka tae kite 85,819 eka. Ite tau 1855,-27 15S nga eka i ngakia. I te tau 1857 tae ana ki te 63,069 nga eka kua oti te ngaki. Ko v<*a. whenua kino hoki kua whakalupuria kile Uai; a, ma konei, whiwhi lahi ai Pakeha me nga Maori kite pai, Me tiiir*o ano hoki latou k? te tini haere o nga boiho, nga hipi, me nga kau. A, ma te what ngoi mate ahuwhenua o te tangata le lino maha haere ai,—Te nekenga o nga hoiho o tenei tau i tote fau 1855—tae ana kite 895 nga hoiho—nga kau 4730, nga hipi 14,658. Ka maha nga kaipuke kua tahuri i rolo ? le tau kua pahure nei. Ko te lima nei te v\ iremu Tcne, i clce ki Muriwhenua i le -timalanga o tenei tau, a, e man tonu ra; kua •inniuTioki te rercrere o to lima Hingari ki konei ki nga wabapu o runga, a, kua rouiu hoki re rererere ole Wanga Wanga i konei i Pewhairangi, kua kawea ketia ki runga rere ai, ki Poneke ki Whakatu. Ko etahi kaipuke kua hokona am, ko ciahi kua tahuri; ahakoa, he mea noa enei. ka taea hoki enei mate te whakaora. Ka wha nga k3?puke lima kua whakaritea kia rere ma? t Ingaraai, lena pea meake na ka pma mai; c rua o enei ka waiho hei kaipuke rererere ki konei k? Alareiria ; erua hei kaipuke mo konei ake, hei rererere hoki ki nga wahapu o te motu nei; a, he maha nga kaipuke e hanga ana hei whakakapi mo era i hokona* mo era i pakaru; engari hoki enei e hanga mai nei, he uui. he pai ake i era Ka lini haere nga kaipuke rere Avhaka le tahataha, e main tabi ana hoki le Pakeha mete Maori kite whakanui haere i tenei lu taonga, ma konei letahi wahi e whiwhi ai nga koroni ki le taonga,—"He Kaipuke, he Koroni, he Hokohoko," ko te kupu tenei o te Pakeha ingoa ntii nei a Koropea ; ka neke haere ka tani haere enei, whaihoki, ka neke haere ka tini haere te iwi. E tino hari ana maiou no te mea, kua mutti te vhawhai Maori ki Taranaki, kua hoiihia te rongo. a, ta maiou hoki e pai ai kia pera ano te oli pai o te pakanga ki Ahunri. He tikanga whakapouri tenei te whawhai, enara hoki tenei i te take i haere

|mai ai ic tangata kite ao, le palti letahi Id tctahi; kaua hold te pakanga c lukua mate j ruiga o te tangata riri e whakaoli; cngari |ano, male ngakau whakaaro, kaiahi ka oti i pai. He alia koia te pai kia whakangaro^ imia te tangata ki nga pakanga mo nga whenua e lakoto koraha noa ilio nei, kaorc j nei he pai, : kaorc he aha ? He aha te huihue ;ai-nga Maori Id te komiti? kia wehewehea | nga whenua, kea pihitia, ki ia tangata ki ia j tangata lona pihi. Tan ana te pai me tc i rangimarietanga ki nga walii katoa kua langci jki leoei tikanga pai. Tcnaletahi lauira kei I lawahi, kei tera pi to o te ao net; kilea ana i jreira te pono o lenei kupu tawhito. Me j whakarongo o lalou hoa Maori, me whaj kaaro hold ki lenei. Tera telahi iwi maia no. | nga luiana o Nota Amerika, ko Takouta te iugoa o laua iwi: ko te tikanga i man at o ratou nei whenua, i m a rite ki to te Maori; ko te hapu katoa i pa, e hara i temea, na te tangata aka lona pihi; tupu ana ikonei tc ngangarc i roto i nga hapu, mo to ratou ekenga kite whenua, te mkunga iho he whawhai, rnaringi ana.te (oto, ngaro ana te | tangata. Muri iho, ka whakarongo ralou ki | nga kupu atawhai o nga Mihauere e noho ana i roto ia ratou ; wehewehe ana nga whenua ki ia tangata tona pihi j.heoi, muiu jpu te ngangaro mete raruraru. Kihai i | roa, rcre ke ana te aluia o te whenua; ko. nga wahi kino, takoto huhua ; kore noa iho,. ngaki ana e ratou kite- kai, riiahia ana hei kaari, hei paamu; malme nga whare iti nei, hanga ana he whare nui, he whare paL I tera riicnga, kei te hapu te mana, kaore te tangata kotahi i whakaarohia, ko tenei e whai man'a ana ano te tangata, i tona mahi hold, i uma i huaina nga Takouta he iwi tutu, tupaio tona nga iwL noho tala kia ralou; i tenei. kua pai laua iwi; a, ko'to ratou mohio, to ratou. ngoi, me to ratou maia kite mahi, kua waiho hei lauira mo te tokomaha. Ileoi ra, kitea ana i konei, ka tango te tangata ki nga rilenga Pakeha* inga tikanga pai, kaiahi ka rangatiralia, a, ka whai taonga, ka whai mana ano hoki. Ko nga mea i taea e nga Takouta, e hara i te mahi uaua, ka taea ano e nga Maori me he mea e whakamatauria.ana.; ina liokl, ha iwi mohio ratou, he iwi whakaaso. Engari ano te parau he pain pai, hei whawhai kite whenua, ehara te pu ; ma te parau auo ka whai taonga ai te tangata nona.te whenua. Ueoi, me kaaii ikonei nga kupu nei, he mea kau hoki kia kitea lo tatou nekenga haeretaiiga i roto i nga tau kua pahure nei, a, kia whakaaiuria hoki nga taonga hei inahiugu m:i tatou i nga tau o haere ake nei.

j Kei te limatanga nnake te wahi pakeke* j Kua liniataria ki Niu Tiren! nei le main" <j kake ai ie langaia, e rangaiiralia ai to whemia ; a, ki ie raea ka pi ri tonu r>"a Maori ki tenei mahi. ka tau te pat kiaratou, kia lore ra teniahi o te panm. Me laburi hoki nga Maori ki te ngaki, ki le wlmpai ile whenua, kia ora-ai he hoiho, he kau, he hipi; ebara te waiho hei tupiiranga rara'uhe | ko le aha koia e ora i tena? Me be mea ka ;penei te tangata. ka nefco baere to ratou i rangalirataiiga. kawhiwhi ratoukiietaoii^a | kite maua, kite pai. ° *

Waikanae, Nowenia 6, 1857. E te Malua e Xawana Paraoxe, E whakaaro tonu ana au kr te he o inaua nei tikanga tawhiio o ie toiwbemia, e man tonu ne? hei tikanga mo ruuga i prr a wahi whenua kahore ano i hokona atu ki*e Kawanalanga. No ioku tamarikitanga ano a **a lata nei le koroheketia, i kite tonu ai au i le lamohe, i le whakanekeneke paeiiga, ite kaiapa ite pakanga kite whenua. Ka tiiiro hei an ki la te pakelia tikanga pio ona wahi whenua, e noho nei i Poneke, i Akarana, me elahi "wahi o enei motu ; kahore lie tautobe, he whakanekeneke p;;enga. he kaiapa. he pakauga ki o ratou nei wahi whenua, o te piio uohoanga iho, a tae noa mai ki lenei lau. * No ioku lau i mulu ai te noho i Akarana, i te tau ka tupu ake taku whakaaro* me tikanga pakeba lioki ctahi wahi whenua mo aku tamariki, kei rarurarua to ratou whakauipuranga, a, laku taeuga mai ki konei, whakapuakina ana e au Li te wbanaungao oku iuatua,no te mea no raiou lahi aua wahi whenua, a, wbakaae mai ana ki laku whakaaro. Kahore au i taro iho ki konei ka tae rawa mai ki an te niupepa o Akarana na, o fcorcro wbakaae o te Itunatiga nui o Fslu Tereni mo nga whenua e motuhia ana i roio i nga wahi o Kiu Tireni, aia, te nupe;a, Oketopa, Zealand NativeKescrvesAct| iSrJG." Te ture mo nga whenua wbakatanii iNm Tireni. Taku kitenga i nga korero wha»atapu whenua a te Runanga Nui i tana nupepa ; ka nui ake laku whnkaaro i tupu mai ra i kona; otira kahore i ata marama i au aua whenua i whakaaetia k?a whakatapua Aiankiaii kau au ki euei whrnua whakatapu'' Ko nga whenua pea kua hokona atu kite Kawauaiaiiga ko nga whenua lanei kahore ano i hokona am. E rangi te nupepa o Mache o ITune, 1557 * i marama iho i a_u nga korero o roto. Na nga

korero o enei nuncpa erua i tangi knha at takuwhakaaro ki le mlii am ki a koe mo loiioi laonga, tuo ic whakaiapu whenua, kia luiuau ai ki a maiou lamariki me a ralou wliakatupuranga: kia rcna lahi hoki mete pakeha, kahore na he rarmaru; me he mea ra ekore tetahi pito iii nei o lo whakaaro e arofia mai kite whakaiapu i nga wahi whenua o nga toiwhruua, kahore ano i hokona am ki le Kawanatanga o te Koroni; kua kuhu am ki roto ite maru ole rangaliraianga o to talon nei Knini, kei iri loim nga tikanga lawhito i runga. Na tera nga wahi whenua o matou tupuna matua, e hiahia am nei au ki a koe kia whakaiapua mo aku lamariki - - Ko tetahi kei waenganui o Waiongana o Waiiara (kua kite le Pihopa o Niu Tircni i lenoi). Ko tetahi wahi whenua kei waenganui o Mangoraka o Waiongana, a, e hiahia hoki aku whanaunga kia whakaiapua, hoki nga wahi mo ralou i roto i enei walri whenua ki le Hiri ole Kawanatauga ole Koroni, olira kite pai mai koe. Oiira. ko tetahi o nga wahi whenua nei, ko lera i waenganui o Mangoraka o Waiongana, kei roto i te rohe o Te Waitere Katatore ma, hei hoko am ki a Te Parilii, Kai hoko whenua o Taranaki. Tenei laku kupu ki a koe mo laua wahi, me waiho mai e koe leiahi wahi o laua whenua mo aku lamariki, kia iii nei (30 square acres: kaua e hokona me whakaiapu ano kite Hiri ofe Kawatia o te Koroni. Na kei Waiongana ano kei Waiiara kei raro alu elahi wahi whenua o matou matua lupuna, ekore e koreroiia inaianei era. Kite rite mai i a koe taku hiahia, meTnga kai ruri hoki, mete marama c ruriiia" ai; hei reira au me aku whanaunga haere am ai, me nga whanaunga hoki o aku mama, hei whakaatu i nga paeuga ki nga kai ruri; e hiahia ana au kia hohorolia mai e koe: ekore an c mohio ki le roangao taku oranga, o te kaumaiua lioki hei whakaatu i uga rohe o aua wahi whenua ki nga kai ruri. Ileoti manakohia mai ahau. ekoe. Na to boa aroha, Na Riwai Te Ahu.

Whare Ulu Moni, - • Akarana, Oketopa \% *SS7. Kua pai -a Te Kawnna Ida whakaiuna enei tangata A Mokena Koliere, no Kungi-« likci no le Kawakawa; a Popaia K;iuri, no Waiapu; a Hamuera Tamanuiiera, no Tuparoa, Hei Kai Whakawa Maori. ~ K. W. Staffokd, T te ngaromanga o Te Uelimana.

WkareUtu-Moni, Akarana, Tihema 2, 1837. Kua pat a Te Rawana kia whakaiuria— A Honi Weiere Ngainu, no Kawhia; a Wiremu Pukapuka, raua ko Koa. Te Ran—hihi, no Rangitikei, bei Kui Whakawa Maori.. G. W. Richmond. He wbenua tenet kua riro i Te Kawanatanga:— J Akarana. . Te Takiioa ki Kaiparu, -Ohahu*. (16*000 pea nga eka.) Nga robe, ka timaia i tela ha ki le tiiawhennaoTokatoka ite raina rm-i i timaiariaeTe Penetana (Mr a. Fenton) a t i wbakaotia eieKcpa (Mr. McCabe) a, tae noa atu ki te awa o Manganui ki to te kapebu io!iii--30 ° 0- ko te roa koia nei 626 tini 93 riki, ka baere lonu le kaba i roto i te awa o Manganui kite raina mri i mabia-e te Penetana ki ta Matitikuha tobutobunga ki a ia, ki ta ic kapebu* lobii koia nei 14 => 15' ko roa 270 tini 80 riki* ai lae noa kite raina ona lohu kite kapebu 538 ° o', ko le roa i 27 tini 20 riki, baere toim i tcnei a tae ki te raina ona tobu 429° 2* te roa 196 tini; a, tae-noa kite limatanga o nga robe.