ROTORUA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume III, Issue 2, 28 February 1857, Page 7

ROTORUA.

Kite Kai-tuhituhi ote Karere Maori. E Hoa,-Kua mea taku whakaaro, tena pea e ahuareka mai o tana hoa ki etahi korero mo Rotorua, mo nga tangata hoki enoho ana ki reira ; koiu an i mea ai me tuhituhi e au leiahi wahi kupu mo uuia >vhenna, mo o reira uiahi hoki c mania mai nei. E rua e loru ranei lekaumacro le lawhiii ki uta o Makem, ka lakoto mai le huihuinga roio. Tekau ma ma pea enei moaua.. wai maori, ko nga puiake enei o nga awa e pula atu nei ki le moana nui i Makem, £ Waihi, i Te Awa-a-ic-atua, i \> hakaiaan'e. Ko llolorua le mea i nui o enei roio. K whim pea maero ka whiii am i ielalii laha ki leiahi taha. Wniho ana tona iugoa hei ingoa mo to whenua katoa. He poroiaka toaa alma, ina pea hoki lona ing<;a, ko le roto i rile ki ic rua. Kei le laha MarangaS, kulahi pea maero me tehawhe te lawhiii am i uta, ka lore mai laua moiu hmnarie a .\!okoia, mc una wai ariki erua, me ona mahinga wiii e maha, me ona maara kuinaia, koia ano te ahuareka mai ina lirohia am i le rangi pai, mar'mo, ole warn! Kahore he laiepa hei arai mo te kaii. mo te hoiho, mo le poaUa i reira, kei etahi marama auake hoki ole tan ka \\aiho nga poaka ki reira haere ai, kei etahi marama ka kawea ki uia. Ko konei uipu. ai nga kumai-a rongo nui e whakataukiria nei, %l Haere ra, ki Koioiua ra, ki ic uiiiu lahanga nui, kia kinakia kue kite kumaia; arara ! ka reka ra !" lie pio ic langata ki leuei mom ki nga tahaiaha hoki o Koiorua i tnua, he liui nga pa ma hue e tu mai nei. Koiahi te pa riui muianei, ko OhLuemuui, kei te laha kite Tonga. He mea hanga ki waonga ngawha«iriki nga whare. iicrerere \m am ngawha; ko eiahi, koropupu rawa, ko eiahi i mahauahana pai noa iho, a waiho ana eiahi hei wai Utkuuga kai kia maoa, ko ciehi hei wai huroi puwerr,

ko otahi hei wai noho hoki, a, ko te pai kihai i tawbiti, kei waho tonu i le tatnu ole whare. I nma mua ake nci, kaore pea i rua lekau lau, Ka kotahi niano nga langata o lenei pa; inaianei, kahore ona ra e kitea ai nga langata ki" rolo i ona laiepa e lataiata ki kona. No Ngati-whakauc tonei pa, ara. no Ngati pehi, no nga uri o lana uipuna nui 0 Tuianekai rongo nui ra. Ko te kainga tenei e ahnrekaiia ana o nga tini iwi o Ilolorua hei kainga huihui kite komiti, eka karangatia he komiii hurihuri likanga, aha, aha, a ratou. I noho i konei taua rangatira pai o Ngaii-whakaue, a Korokai, i nga lau whakamuiunga o lona oranga, laea noaiia tona maieriga ite tail 1849. K<i konei hoki ia e iakoio ana inaianei. Muri iho ia ia ka noho laua rangaira kaumalua, a To Pufcuaiua, ki ko;i< i. Nui atu le manaaki me te aroha <> ie iwi ki a ia ki to ralou maiua, kite kahurangi rangaiira o Ngaii pehi. Whaka turia ana ia e Kawana Keiei hei Kai-whakawa i le tau 1803, a, noho ana ia hei Kai-whakawa tae noa ki toua maienga i 1854. Tokorua enei, he boa pai anake no to pafceha. Engari aTe Pukuatua i maha o mau i korerorerotanga. Ka■ korero ia ki la--11:1 hia!»ia.kia rongo le iwi ki nga lure lika a Ingarnngi, kia whakaivre hoki i nga rilenga pohehe i nga m»hi kin > onamaia. Ka lupu te pakanga ki nga iwi o Koiorua, kotahi tonu te kupu a Te Pukualua, mo le ala noho anake, mo te whakangawari. Kotouawhanaunga,.ko Ngaluinihuru, kua wiiakaturia hei whakakapi mo io;ia taranga, ara. hei Kaiwhakawa ki Ohinemutu. Ko te whakaaro o leuei rangatira e-whai ana ki nga mea pai ate pakelia ki nga likanga hoki ole maramaianga. Kua lu toua whare pai, whare pakeha. hei whakaiauira mai ma ona hoa ; whaona iho kite kakaiiu ki ie kai hei ioa hokohoko ma nga tangaia maori. Kua la ana hoki eiabi atu whare pai na nga rangat;a lai lannuiki. a e mea ana uhau lena hoki e whai mai ie tokomaha ki taua likauga i pai. 1 Matara ili atu i Ohinrmulu ka lute mira paraca. na laua iwi na Ngaii-whakaue. E i toju rau pauua nioni i pau-am i ie haugahanga o laua mira. Kua huri nt>a am iu* paraoa, a noho koa ana o Ohiueiuuiu langata, wnhine, tamariki, i. lo ralou laonga ka oti; | koa iu:a ki la le uaua t liki, i mahi nui i rolo i nga lau e toiu. toia puiaug:-, ko nga robi i nui na, kuia ano ie ahuareka mai ina uhaI kaputaina mai e te langata whernia ma ie I manuhiii aim ki reiia. Mewl aka ika a i Ngati-whakaue e lana. he kaha no ralou, he i nianawanuiki to-ratou main, a tue noa ki ie

otinga i oti ai. Pae ngahuru te tu mai r* hei arai mai kei puta le hiahia, hei aha ma te manawanui raua ko le tohe mane, pulaanu, taoa ana ta te ngakau i koro atu ai. Ko nga kowhatu- mo te mica he mea kawe rawa. mai i tai ra ano, e torn tekau maero pea, ko tetahi wahi he ara piki piki, he mea uta nga kowhatu ki runga i le koneke to ai e te tangata. Ko nga rino katoa hoki he mea wall a kite tuara i Maketu ra ano tae noa ki Ohincmutu. A— te oiinga ote mlra te hanga, akuanei, kihai i pai te hanga o te whakamate, pakaru ana; hanga ano, ka pakant ano, a tau ana te pouri kite hunga nana ta mahi nui kite laongai matenuitia ra ele iwi. Heoi ra, kua oti pai inaianei, taea ana hoki tenei wahi pakeke whakamutunga, engari hei putanga ia mo nga whakawbeiainga a Ngati-whakaue ki to ratou hoa pai, Mininare hoki, ki a te Te Peneha, nana hoki i oti ai te whakamate e lu nei, nana i tohutohu, nana hoki i whakahauhau i te ra i mahia ai. Kotahi hoki te wahi e maharaharatia nei e au, hei lika mo teuei iwi, ko to ratou kaha kite kohi kohi moni mo nga rino oto ratou mira, mo te utu ma te kamura kai-ha-nga hoki, kihai nei i tono moni whakaiarewa ki Te Kawanaianga, kihai i aha.-.ahakoa iwi mohoao, noho tua whenua, kahorenei e tatalata ki nga puna ole moni e uluhia nei e nga iwi noho ki le tahatai, heoi, laea ana aua moni le kohikohi eia ake ano. Itera i luhia ai te pukapuka ma ratou ko te kaihaiiga, whakakiiea putiaana lauamoni katoa i karangatia ma te kamura i roto i laua piu kapuka; a laka ki letahi ra tuku moni ma te kamura,. ka rile tonu te tuku, a oti noa. Ko te o tenei mira i pai tonu, na Te Raira i hanga, naaa ano hoki era atu mira e rua, meake nei huri paraoa; kei taua whenua ano. Engari, ma Ngati pehi ano tana pepeha; nana te mira tuatahi itu ki Rotorua, a, nana ano hoki nga moni i oli ai, ehara i ta te tangata i whakatarewalia mai waiho iho hei whakataumaha i a ia. Tena ano hoki etahi iwi kei Rotorua e noho ana. Ko Ngaiirangiwewehi. teiahi iwi nui; ko o ra:ou kainga kei te taha kite tfcurio Roiorua moana. Ko to ratou rangatira, ko Te Wiremu Hikairo, i mate ite lau 1854. He rangatira whai mana.ia he tangata whai maliara nui hoki. Kua rangona rapea lona ingoa i roio i nga li'ni iwi; ko lona rongo, he toa rawa, a he mohio rawa tetahi kite whai korero. Ahakoa kite whawhai, ahakoa kite korero, me kiiui ki hea he hoa talai moua ? He malna ia no lona iwi; ko tona whakaara i rile ka ta kaloa nga tangata

e \vhai whakaaro ana ki nga wa e haere ake nei, ara, i hiahia ki tona iwi kia tango torn* ralou ki a tepakeb? iikanga moiemaramaianga, mo te-noho tika. No konei hoki ka wailro tomrtia* ia hei boa pumau lu-i whakamana i nga li&anga o lona Minita Mihanare, mo tc bavrere lonirmai ki a ia ui iikanga a»V ina- puta be korero aha rauoi, aha ranei, ki tona hvi. Ko tona uina e ora nei; be lai lama riki; kei le kura inaianei, kei te rapu mohioianga moua kia tika ai ia hei kaiarahi hei kai tohulohu mo tona iwi a nga ra e lakoto ake nei. Kua uui ke taku whaka knpi i nga whara--ngi ole Karere, beoi me waiho elahi korera. o nga i\yi o Rolunia mo letahi atu rangi. Tenei aliau, e boa, To boa, &c, 5...