TE KORERO WHAKAPAPA O INGARANGI NO NAMATA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 12, 31 December 1856, Page 6

TE KORERO WHAKAPAPA O INGARANGI NO NAMATA.

(He roanga no tera i taia ra.) I nga ra i tu ai te tamaiti Kingi a Henare te 3. Ki runga kite rorona o Ingarangi, kihai i pera me nga wa e nohia nei e matou, ko le langaia rawa kore ki le keri i le whenua, ko te kai boko kite pa nobo ai. ko nga langata kaioa, e baere ana ki to raiou e pai ai. I tera takiwa, me ala whakarongo te tangaia kite kupu ole ra nga lira o nga whenua i nobo ai ratou, i nga whenua i whanau ai ratou. Ko aua rangatira e kisa ake nei, be tangaia kaba kite wbawbai, a, i roto i le rangimarieianga, nobo ana ratou, i rolo i nga pa kobatu i o raiou whare laua. I waho o aua whare tana, ko nga maioro hohono, me nga taiepa nunui. I waho ake o enei, e lu ana nga whare o nga langata noa ibo, ua, ma te kupu o aua rangaiira me whakatika tc tin i langata ra ki le mau i a raiou pu ki ie whawhai. Ehara i a ratou re take ole whawhai, na nga rangatira, he mea noa ta ratou, be rongo kau kite kupu o nga rangaiira. Na iaua lini iwi, ka whai latiarai mo te pekenga mai o etahi rangaiira ki reira kite whakaoho i a ratou. Ko te Kingi te upoko o aua tini rangatira mono; oiira, kibai i pera me nga nga Kingi 0 Ingarangi i enei takiwa, kali whai ope,—penei me nga hoia hapai pu i enei takiwa. 1 reira ka tutu telahi rangatira mano ki le-

tahi, ka hapainga te laua, a, takahia ana nga mara, wh»kamaleniate iho nga tangata i roto i aua whawhai. I roio i enei tini rangatira mano, ko te Eara o Pemeioki, te tangala i tino oiri ki le Kingi ki a Hoam; a, ka male a Hoani. ewaru ano lau o te tamaili i waiho iho e ia hei kingi, pera ia kua whakaaro mai a "Paranihi, me etahi o nga rangaiira mano kia riro te rangaiiraianga o Ingarangi i a raiou. | mea ate Eara kite tohutohu, i nga tangata ki nga kino e aim mai anal le uohoanga o nga iwi ka kite whenua tupu o leiahi iwi. Na aua akoranga, ka tahuri mai nga Iwi kilo raion Piriniha kihai i muri ibo o tenei ka mate taua rangatira pal. Na tupu ake ana a Henere kite pakeke mona, oliia kahore i kitea tona lohunga kite whakaaro, me tona pai. Na tona wbakawlririnakilanga ki nga tangata iwi ke, na te kore whakamana o lana kupu ua puta,—na enei he ona ka tupu te riri o ana tangata ki a ia. ka tupu i roio i a raiou le ngakau whakapehapeha ki taua Kingi mo ana tini be e maiakaiakihia ana e ratou; a, ka whakatika ratou, ka mau kite pu, ko te Eara o Riheta le rangaiira i karangalia e ratou he lakiiaki mo to ratou ngakau kite Kingi. Ka mau i konei laua kingi i a ratou te herehere, a, ka whiriwqiri i konei e aua roari, erua te kau ma wba tangaia i rolo i a ratou hei whakabaere tika i nga mabi o te wheuua, hei hanga mo nga lure. Kihai i roa, ka kilea e ratou, erangi te tangaia kotahi, i nga tangaia 24 hei raahi mo nga tikanga o te whenua, a, kibai vvheau, ka karanga raiou "Erangi le langata kotahi ka lika le whakamana o lana kupu i ta te tokomana." Na, ka wiiakaiika ano ratou, ka whakahokia mai a Henere ki runga ki lona kingiianga. Na he tamaiti te Henere, ko Firiniha Eruera, na tona maia me tona tika, ka paingia ia e nga langata kaioa. Na, o nga wahi e lata ana a Erueru kite laha i tona matua, kabore be rarnraru; otiia, i tino biahia ia kia whakakitea lona maia ki nga whebua tawbiii. Na haere ana ia ki lawbiti, kite whenua tapu whawhai ai, waiho iho a Ingarangi e rangimarie ana. I pera lona whakaaro me Kingi Rihari, i luria te whawhai ki reira me kore e riro i a ia te pa tapu o Hiruharama—te kainga i male ai le Ariki ate Karaiti. laia e whawhai ana i reira ki nga tu iwi, ka mate a Henere i rolo i ona mate kite taulohetohe ki nga mahi ole lini rangatira whakapehapeha o Ingarangi, na raiou hoki i kite tona kaba kore, a, lirohia hetia ana ia. I uga ra o Henere ka limata nga laone o Ingarangi te tuku alu i nga rangatira bei whakabaere likanga i roto

i nga runanga; ko a ralou, ko a lemiinga o te iwi e hiahia aia ko a ralou rarura» % u i korerotia ki aua rangalira i lukua atu ra ki le runanga, no reira ka takoto te kohatu tuatalii ote whare whakahara i luria kite motu o Ingarangi, e tino whakapehapehe nei te lini ote Ingarihi. I polo i cnei huihui, ka haere mai nga rangatira whakaaro, no ia wahi, no ia wahi o te whenua. No roto i enei runanga, ka whkkaiakoto i nga ture, i nga likanga paipai, no reira koa i pai ko ake a Ingarangi i nga iwi kaioa ole ao. I roto i enei huiiminga i roto i to ratou molu Pai tonu nga tikanga ; ko te Parimaneia te ingoa o lenei tu runanga, a nui otti to whakapai o nga iwi o Ingarangi katoa ki tenei lu huihui; a, ahakoa e haere ana nga tangata o Ingarangi ki nga whenua lawhiti o te ao, mahara tonu ralou ki nga painga o tenei whare huihui. Na- ko le ritenza o lera runanga kua kitea ki enei wahi ki Nui Tireni. nei, ko te ingoa o tenei huihui, ko "Te Runanga o Nui Tireni." I rolo i nga lau, ka huihui nga rangatira e karangalia ana e te iwi, kite whakaiakoto tikanga, kite whakaoti pai i nga mahi ole whenua. i runga i o ratou whakakro e hiahia ai.

Ka mate to Kingi, karangatia ana e te rungana te Parimata kite oati tika ka to ratou Piriniba i te ngaro i te whenua tapu ra, e noho noa ana ia i roto i tona teneie, i tawhiti atu i tona oainga. Ka paia ki aia i reira telahi tangata i konei, he wbeinga ki te korero ki a ia, he niaripi to taua tangata, he mea panipani kite rongoa whakamate, a, ka whiua atu i konei te maripi o te tangata ra kite umu ote Piriniha, otiia, taka ke te oka Ki ringaringa. Ka tata te male ote tangata ra i konei, otiia. he maia tona hoa wahine, a, momia ana i konei te rongoa whakamate ite ringa. Kihai tenei wahine pai i mahara ki tona mate i te mominga ai o te wai whakamate ki tona mangai. Na, he moana te tauarai o Eruera, he whenua iwi ke i mua atu o tona taenga ki toua whenua lupu ki Ingarangi. I aia ano ite ara, ka puta te rongo ki a ia o te matenga o tona matua. Nui atu te pouritanga o tona ngakau i konei, nio te matenga o tona matua, a rongo ana ia kua mate tetahi tamaiti ana. Ka miharo ana tangata kite nui ote tangihanga o te Piriniba ra ki tona matua, ko te iti o tana langi mo tana tama. "I roto i nga tau pea ka whai tama ano i>bau, tena ko ko tetahi atu matua ekore rawa au e kite." Ka riro te torona mete Kingitanga i a ia, ka tapahia e ia nga manga o te rakau, no te mea, kua totoro ki tawbiti nga paka, a, tirara ke te tnpu. Na kite huhuti i nga la-

ru, no te mea, kua ururuatia te rakau i te kingiianga o tona matua, ko te rakau ra tenei ko te Kawanatanga o taua whenua. Na te whakapebapeha na te kino nui o aua rangatira—ki o ratou Kingi, a, takahia ana nga tangata i raro ibo i o ratou waewae. Whakaae ana te Kingi hou kia whakaotia e ia nga mea i oatitia e ona tupuna, nga painga katoa i karangatia mo aua rangaiira nunui, a, ka mea tekingi me whakaoti pai e aua rangatira nga (ikanga pai mo a ratou tangata katoa;—kia waiho pai te tangata hokohoko, mete kai keri whenua me nga ware, kia nobo pai i runga i a ratou wabi. Ko enei kohuru, me nga lahae, ka oho te mauri o nga tangata o taua whenua, a, kiiea ana te he ki nga ara, ki nga niara, ki nga koraba. Hapainga ana eia te hoari ote tika ki runga kite whenua; a, i roto ite tau kotahi ka turia eia te pai mete rangimarie ki nga wahi katoa o Ingarangi, ki tera wahi momona—nga painga, me nga rangamarietanga i ngaro atu i roto i nga tau iini. Oliia, kahore ia i pai kia nobo ware noa iho nga iwi i roto i nga maunga, me nga wahi o tana motu. I nga ra i mua atu o tona Kingitana ko te whakaaro o nga iwi i abu atu ki o ratou rangatira mano, kihai i ahu kite Kingi. Na, ko te mahi tenei mo Eruera, ko te whakararata mai ki a ia i nga tangata katoa o taua wbenua. Ko te Werehi—te iwi i nobo ki tera whenua i karangatia nei ko Wen',—be iwi maia. i aroha, ki to ratou whenua, ki o ratou Piriniha, a nui atu te kaha o to ratou whawhai, e whakaaro ana hoki ratou ki to ratou whenua, i tino manawapa ki o ratou kainga; otiia, kihai i roa ka taea ratou e te kaha o Eruera, a, ka riro mai a Weri i Ingarangi. Karanga ana taua iwi kite Piriniha mo ratou, a, whakaaetia ana e Eruera, ko te tangata i kiia e Eruera he Piriniha no ratou ake, matau ki to ratou reo lupu, i te tangata aroha kore ki Ingarangi. Kite ritenga o ! tona kupu, i ptita tika ki to ratou taringa, ko te te puianga ki o ratou ngakau rere ke. I tukua atu e ia tana tamaUi pa ake i tukua ki a ratou, be tamaiti hou, a, no reira ka huaina tona kupu i karangatia mona ko te '• Piriniha o Weri." Ko taua kupu mo nga tama mala mua o nga Kingi o Ingarangi e mau lonu ana. Kai riro mai i a Eruera tenei kohatu ulu nui, ka whakaaro ia, kia riro mai ano i a ia tetahi am kohatu nui i mea ia kua tutata ki tona ringa; oliia, e in ana nga tauarai o taua mea i whakaaroa e ia kia riro mai i a ia. Ko Koterangi te ingoa o taua kohatu pai e kiia ake nei, he whenua pai hoki tera. Kei te tana tuaraki tera o

Ingarangi. I nga tau 200 ka pahure ka oti a Koierangi le apiti ki Ingarangi ; oliia, ehara i te whawhai i puta ai le wahi i maia ai a Katarangi i Ingarangi. Ka kite a Katarangi me Ingarangi mate wbakaaro huibui ka mii ai raua, ka kaha ai raua, ka hohoro hoki te tupu, i rolo i nga mahi kaioa. I mea ratou kite tupu tabi te wbakaaro ka tu he leina, he tuakana. I whakaae ratou, —amua atu ka korerolia ki a konlou,—i buibuia o raua wbakaaro, a ekore e laea te wehiwehi. Na Eruera te wbakaaro kia whawhai, kia taea ai taua wheriua; otira, I kahore ia i kaha, a, na te mahi pai, na te wbakaaro tfka ka buibuia nga tikanga o enei iwi erua. Kahore he Kingi o Koierangi i tenei ra, erua ia nga tangata i mea ki le Karauna o tera whenna kia riro i i a ia; a, i roto i taua wa, karanga ana laua iwi ki a Eruera ; na, whiriwhiri ana ia i telahi hei hapai i lana tikanga. 1 roto ite wahi poiopoio e abua pai laua tikanga a Eruera; a, i roto i le ngakau o Paiioro ka tupu he whakawhirinuki nei ana tikanga ki runga kite tau tangata ke, a, pa noa te ha ki tona wheriua tupu i ana mahi. Oliia he mea takoio noa te rere ki le he, ko le hoki mai ia ki runga kite pai he mea nana tera. Ka whai a Pariora i konei ki le Kingi o Parani bei noa mena. kia ahei ai te whakarere i a ia, olira, kihai i tnea, haere ana te papa i a Eruera, whana atu ana ia i nga wahi katoa o te whenua ite rongo puta noa kite Tuaraki. Piko ana le turi ole waewae ki a Eruera i nga wahi katoa o Koierangi; oliia, kite ana ia kihai i laea le hanga e ia he makamaka e maia ai nga iwi o Koierangi i a ia. Muri lata iho o tana haerenga am i laua whenua o te Tuaraki, ka whakaiika elahi tangata maia i whakamamaelia ra e laua Kingi— tu ana taua hunga, ko Wiremu Warihi te rangatira, ka patua iho nga Ingarihi i waibo iho i reira, tahuiahuna ana nga whare, lakahia ana nga laonga. I roto i nga ra, ka whakangaro i a ratou i rolo i te ana kobatu, i ie ngaherehere, a wehi noa iho nga langala ki o ratou nei mahi, oho ana nga Ingarihi i loa ra ki le pehi i taua iwi. le iwi o Koierangi. Na-ebara ile rangatira a Warihi i lana wbannutanga ai, ko tona rangaiira ia, no ana whakaaro, no le kitenga o tana main, ka tuahae nga rangatira o Koterangi ki a ia. Na au;i mahi tuahae, te uru kaioa nga rangatira ki le tikanga o Warihi, no kouei ka tukua alu nga ope a Eruera, a, ka marara haere nga tangata o Warihi, ka mau a Wa-ihi i ona hoa riri. Ka Manatika te ngoa o te tangata nana nei i luku i a Warihi ki oua hoa riri, mea ai laua Manaiiha he

hoa ia no Warihii kahore, he mau kia herea ai ia. Kihai te Ingarihi i pai kite whakaora i a ia, i a Warihi; whakatarea ana ia, a topetopea iho nga rihga me nga waewae, i wahia putia i (e tinana, haere kaloa te rei i tetahi ringa, haere kaioa te* kaokao i tetahi ringa, titiiia ana te tinana o te tangata ra i runga ake ole latau ote pa, kia matakilakihia e nga tangata, kia wehi ai te hunga toa kite riri a Eruera. Ka mea ano i konei, ka ka lino riro a Katerangi i a ia, a, ka tahuri ia kite hoki, ka aim te mata ki Ingarangi. Na, ka ahua ke nga likanga o laua whenua i konei, no te mea. he nui noa atu nga raoni o te Kingi mo ana hoia, mo ana lini whawhai, a, I tangohia noatia aua moni i te mataii, kihai i whakaaetia ete nuinga ole iwi. Ko nga kai mku moni ki a ia, ko nga minita o te halii, ko nga Hurai, ko etahi o nga tangata nunui ote pa. Oliia, kua whai rananga te iwi i konei—ko te Paremaia ra hoki kua kiia atu ra,—Ka turia le korero o taua runanga, a, ka mea, ma te runanga e kaae nga moni ki nga kingi ka lika, ekore e likakia riro noa.me kaua ratou te whakaae. Na, nui atu te hiahia o Eruera kite moni i konei, a, whakaae ana ki to ratou tikanga, no te mea hoki i uikua mai ki a ia nga moni i inoia e ia. Na ka mau rawa i konei tenei ture, ma le runanga e whakaae nga moni ki te Kingi ka riro am. Ko eiahi likanga pai i kiiea ki tenai takiwa, otira, ka koroheke a Eruera i konei, ka kaha kore, a, me pai tonu nga mahi i whakaotia e ia, ka lakoto la.ngi kore ia i le hekenga ki tona urupa, no le mea i kiiea e ia eiahi lure papai mo lona whenua, i nui ake i rangalira ake a Ingarangi i raro i tona Kingitanga; oliia, ko tana i lino manawapo ai, kihai ano i oli, ara te lino rironga mai o Koterangi i te Karauna o Ingarangi. Kolahi le kau ma toru o nga tau i whawhai ai ia kia riro mai.. Kotera* ngi, a, riro ana ano le papa i Kaiirangi. I teiahi ra, e noho ana a Eruera, ma lana ta* ma, me aua rangalira runanga, e kai ana i te whare kingi, ka hoia ki le whawhai ki Katarangi. Ka oli ala ia ana mahL, ka haere ia, me tana lama, mc Piriniha Eruera, ki le whawhai ki Koierangi. Na poka ke te mahi a Pnruhi, koiahi rake kuigi ia ki Koane, a ko leiahi o nga ra ka rere haere ia i runga. i nga maunga, aru tonu am ki reira tona hoa wahine me le luahine, ia le maia hanga. I haere atu kite tangi ki a ia. Wbati ana. ia ki Airanga ka niealioki ia, me tatari, ka tata he oranga mona; a, ka taia te wahi i whakaaro ai ia, ka u ki le tuba Taiuiaoru, a oho whakarere le Ingarihi, a r na ana mahi toa ka puta ic riri nni o Kingi

Eruera, e mate ana hoki ia i reira, a, ka tae ki le pa o Karairi t e lata ana lenei kite kaba i moiuhia ai a Katarangi, me lngarangi. Ka male a Kingi Eruera ki lenei wahi, i runga i toua kohebeketanga, i tona mabinga nui, i te kaha nui o lona hinengaro kihai nei i talu, me kaua ia e pa ki nga mabl nui. Ko lona kingiianga i waiho e ia ki lona la* ma, i waibo boki mana e wbakaoti te kupi* whawbai mo Koierangi, kia kuwea ana whena ki niua i nga boia ki le luranga o ngar parekura. Nai tcra Karere ka whakalu ile taenga o nga wheua ote kingi kite turanga o nga parekura ki Koierlngi a, me korero aiu nga tikanga i kiiea i le Kingi hou i a Eniera.