TE MAKI NGAKI WHENUA O ATa-REIRIA O NUI TIRENI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 11, 27 November 1856, Page 1

TE MAKI NGAKI WHENUA O ATaREIRIA O NUI TIRENI.

I roto i nga tau kua pahure ake nei he nui noa atu te whai rawa i tupu i te tukunga atu i nga kai o tenei whenua ki Poi Hakena ki Mereponi me era atu whenua. I roto i lenei tau kahore i ngahau te hokohoko i nga kai o lenei whenua; kahore hoki i manakohia nga kai i tenei tau. Ko te lake tenei i kahore ai te moni, ara i iti ai. No konei hoki i ngoikore ai te hoko ki tetahaiaha, i iti ai te mahi mo nga kaipuke, a, heke rawa iho te ilinga o te hoko. E hiahia ana matou kia ata tirohia te tikanga o tenei mea. Kei konei hoki te whairawatanga o te Pakeha o te langata Maoii. Me he mea e ata pai ana le ngaki o te whenua i tenei motu, ekore ranei a Nui Tireni e kaha te whakatupu i te kai mana ake, ma nga whenua hoki o lawahi atu. Kua nui noa atu te korero o te tangata mo te owha o nga hua ole whenua kite tini a te wahi ki Atareiria i te tau ka pahure ake net; no konei ka wakaaro lera iwi, ekore a Nui Tireni e hoko i aua kai kite kahore e nui te mu, a, ma nga kai o tawahi ka hoki rawa iho te utu mo nga kai o konei. Kua

tika tenei korero mo nga riwai, na te mea hoki he tini hoki nga kaipuke i u atu ki lawahi, a, tukua rawatia nga riwai ki uta kua pirati, kua ahua he, a, kihai i manakohia e te tangaia* Ehara tener i tekorera whakaoti m.n te he ole riwai, tenei ano etahr he kua whakaaiuria mai e te tangaia. Ko nga riwai i lae pai atu ki tawahi, kiliai i- roa, k» kitea ka lirnaia te pirau, na te mea hoki Kma tapoko te ngarara ki roto. N» reira koa, kihai i paingia e te kai hoko. Na> ekoreianei e miharolia te itinga o te utu mo ng» riwai o Nui Tipeni, no te mea i ahua he, a, na le mea hoki, i nui noa aiu nga riwai o nga tint wheitua o Poi Ilakena ki nga makete. Waihoki i pua le rongo kino o nga riwai o konei, no reira mataku katoa nga la-nga-la kite hoko i nga riwai o Nui Tireni. Kite mea, ka hiahia nga tangaia o lenei whenua kite uta riwai ki tawahi me tahuri kite mahi pai ite riwai, nate mea hoki, ka pai te riwai ka manakohia ka hokona.. Na ki te-mea k»a nui te ngoikore o leim* mo te riwai, kahore i ngoikore kite kanga ki era ntu mea penei. Kahore ia e rile nga utu nui o era tau mo nga witi, me era am mea penei; otir'a* he mea tika kia tukua i runga ite utu e pai ai. Kia rongo nga tangata o Nui Tireni, ki le mea ka aia tika le utu o te witi mc tuku ano i runga i te uju tika, ahakou iti. Mn te penei ka ata tikaai le kai ngaki whenua o Nui Tireni i roto i ana mahi; abakoa iii te Mir me boko i nga witi. Kite mea ka nui te tup» o nga kaf o tawahi, & Alareiria, i te tan lahi, i te tnu rua, i te tau torn, ekore am nga kai o konef e kapea, ka manako ano era kainga ki nga hua o tenei wbentia. Kana te utu nui e whakaaroa, erangi, kia haere i ntnga i te mea ttka. Ki le mea, ka rongoatia nga; witi, roa noa, a, te tikanga iho, he whakapouri. Me mahara nga tangaia ki nga utanga mea mai i Hiri i Karapouia. Kua lino tuturu tera, ara te tikanga ki nea mahi p Hiri o Karaptraia no te mea hoki, fee rwi lino kaha era kite mahi witi ki le huri paraoa, a, ko Nui Tireni kaiahi ano ka timaia. Ahakoa he nui noa iho nga wilroAtareiria, e kiia nei i rolo i tenei tau, kihai ano i kitea nuilia ki nga makete. Na, he whenua mamao a Karagonia a Hiri, ko Nui Tireni e tata ana ki nga molu o Atareiria, ehia ranei rait maero; no konei, J ka ahei ano tatou te whakapma atu ki era | whenua he kawenga roa hoki o era, he tuku ! lata to lenei. Olira, i runga i te utu tika jme tukuaiu te witi me era am mea pera.. ; Me ata whakaaro raloti, nga hoa Maori, ki

enei mea, kia tika mai ai nga kaipuke ki enei mom. Otira, e puritia ana a ratou kai e nga tangata Maori, no kona. haere kau mai nga kaipuke. He be tenei, he he nui; a, me ata whakaaro nga tangaia ki tenei tikariga, me anga le whakaaro ki le mea e whai pawa ai ralou, me luku i runga i te utu e tika ana. Ki -te mea ka ui te*a!»i tangata, he aha te mea i kore ai a Atareiria e kaha ki le mahi kai man a. Kia una atu ma tou, he nui no te werawera o tera whenua, ka t'tkaka te when»a ile ra, a kolia rswatia ake nga wiii, ka pakupaku. Kei ona lau ano e mea ai, ka pai te tupu; kei elahi lau kino noa iho nga hua ote whenua. Ko etahi o nga he o Poi Hakena, ko te awa kore hei hoenga mai mo nga kai, a, he tawhiii no nga mara kei te inanowneniia i tita rim. Kite mea ka kawea mai nga kai o reira nui atu le ulu mo te niahinga, no reira hoki telahi o nga he o nga mahinga wiii o era wahi; a, ko etahi he kino no nga huarahi. No konei, kahore ki le kai ngaki, kahore mo nga kai taritari, no reira koa i kore ai e whai ngoi nga kai ngaki whenua. Kei nga one momotia ole Hata, kei ISakipere, kei Irawara, e ata tupu ana te wiii me era aiu hua o te whenua; otira, ahakoa he awa ano o reira hei hoenga mo nga kai, e tae atu ana ano te tauraki, a, be ake nga kai o aua wabi. Ite ata e pai ana te ahua o te wiii, i le ahiabi ka haere te kai ngaki kite nioe, hari ana lona ngakau kite matomalo o tana witi kite ata haere ole tupu, oho rawa ake ite ata ka memenge kau, maroke pakupaku. He nui ano te whenua o Atareiria e la koto ana, nga whenua moniona; oliia, kei le ma no whenua, kei tawhiii noa atu, a, nui noa nga inoni ite kawenga mai o aua witi kite makete. Rile tonu enei korero ckiia ake nci ki nga whenua o Wikitoria o Po ilciipi. Ko Atareiria kite tonga te kainga pai rawa o nga whenua katoa o Atareiria. He nui te pai o tana wiii; he nui hoki te whenua moniona o tera whenua e lakoto tutata ana, ki to ratou taone nui, ki Aliraira. He tini nga mara o taua wahi, evvhitu ano maero te niamao atu i le laone nei, a, kahore i tino mamao raw r a nga mara o etahi tangata ; ko nga mea o tawhiii ewha te kau maero. E papai ana nga awa, me nga huarahi. Ko Wana Timana le whenua i karaugatia ai he rua mo nga whenua katoa o vera mo-

ana, he momona no nga oneone, he papai no nga witi, ekore hoki e pangia-a reira e te raki, eftore e mate ana kai ite ra. He whenua maunga tera, he nui hoki nga awa hei hoenga mai mo nga kai; olira, be ara kino o reira, a, nui noa nga ulu ka pula ki nga makele mo nga witi. He molu iti tera, awhio kaioa, kihai i nui ake i te lakiwa ki Akarana. He nui te wheiiua kite takoto kau i te kino kihai :i taea te ngaki, he maunga, he pari, he repo. He nui nga roto o tera whenua, a, he wahi pai hei nohoanga kau. I runga i aua maunga ahakoa pai, ekore e ala tupu te kai, i te he o lenei tu whenua. Ko nga whenua o taua motu,— nga whenua papai katoa kua-oti te ngaki, kabore he whakaaronga mo taua iwi. Na ekore e kiia, ko te rua tera mo Atareiria, no te [mea hoki he molu iti, a, no te mea ekore e ata pai ona rangi, ekore e pera me konei. Na kei Nui Tirerii, he ahua ke tana, ara te pito raro o Nui Tireni. Na nga rongo nui o tenei whenua na te korero o te tiui ki te ahua pai o konei, ka pa te hiahia o te tint o te tangaia o Ingarangi kia haere mai kia noho ki roto ki nga iwi Maori. No nga kai ngaki whenua o Poi Hakena o Hopa Taone i rere mai ki tenei motu i kite i te pai o konei, nui atu to ratou korero ki nga tangaia o tawhiti kia baere mai ki tenei motu kite rapu kainga mo ratou, he nui no te pai o konei, he tini no nga mea hei uta atu. Na kite mea, ka ala tika te main ote tangata Maori ka uru o ratou tikanga ki to nga Pakeha, ka pai haere, ka kake haere nga tikanga mo nga mahi o nga hua o leuei whenua, a, ka nui enei molu. Ko nga Whenua o konei e pai ke ake ana i Atareiria i Hopa Taone; a, ko te pai o nga ra i Nui Tireni nui alu. He makuku no nga oneone i te uanga o te ua, koia i tupu ai ana kai, koia i pai ke ake i nga whenua o Atareiria katoa. Waihoki, kahore e pera me Atareiria, e ngaro nga whenua i te waipuke, mate iho te tangata ite wai. Ko nga whenua o konei, —kei ona wahi e pai ai te oneone,—rite tonu ki nga oneone momona o reira. £ bono ana te ua, te ua matamua, mete ua mata-

nmri. Kahore hoki he ngarara, tinitini, hei whakapareho ite viti ile po kotahi. Ko nga tangata o konei e rui ana, ka hauhakea, nui atu i te maetanga mai. Ko te kino o Nui Tireni he kore no ana kai mahi, hei para i te ralmrahu, hei rui, hei wbakato i te hua ote whenua,—hei mahi tarutaru kai ma te kau ma te hipi. Ite moiu o te Moaua Pounamu he lini nga kai mahi, kahore i pera mete pito raro o tenei motu. No te mea, e tupu noa ake ana te taru o tera kite Moana Ponnamu. Ko nga tangata o reira, e whakanui ana i o ratou moni i o te mahi whongai hipi, ko nga tangata in o te pito Uaro, kia nui te main kite para ite rahurahu kia tupu ake he taru hei kai ma nga hipi, ma nga kau ma nga hoiho; a, ma te whai kai ka lini ai nga kararehe pena.

Kihai ano matou i meaki a tino whakaroaina tenei korero i le timatanga o te tuhitu« bi; olira, he nui ano te korero mo nga mea penei, a, mo muri atu pea, ka puaki ano nga mea mo te pai o Nui Tireni hei ngaki wbeuua. Na ki le mea ka ata whakaaro nga kai ngakiwhenua o tenei molu, nga tangata Maori me nga Pakeha, ka nui ake te whairawaianga o ia, tangata o ia tangata, a, ka kake haere tenei whenua, ka iri ki runga kite lihi ote whai laonga.