TE KORERO WHAKAPAPA O INGARANGI NA NAMATA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 8, 30 August 1856, Page 3

TE KORERO WHAKAPAPA O INGARANGI NA NAMATA.

E mea ana matou ki o matou hoa Maori e rongo nei ki Ingarangi, ki tona nui, ki tona roa e mana nei ki nga wahi katoa o te ao,— e mea ana maton, ka pai ano kia rongo ratou ki nga tikanga o Ingarangi i tona tamarikitanga ai, i te wahi kahore ia i kaha kite haere. I reira, ngaro ana a Ingarangi i roto i- ona ngalierehere, i roto i ona toka kohatu, ngaro ana i le lirobanga o ara aiu iwi o te ao. I nga rakau kaloa e tupu ana ki Ingarangi, beoi nei te rakau. e nui ana, e totoro ana nga manga ko te oki, e tupu ake ana tera rakau i le kakano ili, otiia, be maba nga lau ka pakeke taua rakau, he maba nga tau ka tikeiiUe. He pera boki te iwi o Ingarangi—ki ona langata i mna kiha-i a Ingarangi i ara ake kite nui mona i roto ite ra kola hi, a, kihai ia wbenua i nui i le langata kolahi. I nga tau 18,000, ko nga tangata ole Atua, ko nga tangaia ole whawhai, ko nga tangata matau nui, ki le whakanui haere i nga tikanga o Ingarangi,—i luhono ratou i nga rau kite rakau lawbito, a, nawai ra, ka taumarumaru nga puaka, ka waiho kei tauara:, hei pa mo nga wabi katoa o te ao; a, puia ana ki nga wahi kaloa le mana o Ingarangi. 1 tuhiiubi ai malou i tenei wahi, he mea kia rongo ai nga hoa Maori ki enei tangata ote Atua, ki enei langata whawhai, ki enei uingaia tohunga nui, a, kia rongo, na enei tangaia r nui ai a Ingarangi i pai ai. Ko nga tangata pai ki le ako i te tini ki nga i iieng,a pai, ki nga ritenga lika; ko ngu tangaia

whawhai ki te.whakatara i te iwi, kia arolia ai ratou ki le kainga, no reira i mataara ai ; ratou kei poka mai befwike kite tango; ko nga- tohunga, nao ratou whakaaro r nunui i kake a! nga tikanga, i mana ai,-i kaha ai ki le whakatu i nga mea wainia Bore,—i kaha ; ai kite wbakatere baere i nga tima i rolo i nga tuatea ole moana nui; ko te tiiii o nga; pukapuka, nga nupepa me ara atu mea, hei aka i te langata kia ata niatau ai t kia puta arte matauranga ki to ao katoa. Wailioki, mekf aicr e maiott, na te apo, na te ngakau kino* na te wawau rrte tangata, i ngoikore ai : te tupn ote Oki o lngarangi; ko o ratou: ingoa kua rapa kite pukapuka hei lirohanga mo te tini, a, na o ratou kino ka pa te wbakama ki a matou, ki o matou tamariki. I te putanga korero luatahi mo lngarangi, i puia be mai, he whenua ngaberehere, ko nga tangata i nobo ki roto kite ana. 1 reira te wuruhi e whanga ana i te kai mana; i: reira hoki nga kararehe baere wao, e maka ana, e langi baere ana. Kihai te Atua pono i matanria e nga tangata o reira, a, koropiko ana te tangata ki nga mea i banga e tona ringaringa. Otiia, i ana ra 1900 law kua pahure, a, i aua lakiwa, i whai taonga ano tera motu, i momona nga oneone. Puia ana ki tetahi wbenua tangata wha*vhai te rongo whai taonga o lngarangi, a, puta ana te blahia tango i lngarangi; ko nga Romana te ingoa o laua iwi. Eke ana ratou ki runga ki nga manuwao, whakawhiti mai ana ki lngarangi. Tu ana kiuta, ki tera wbenua ke, ki tera iwi maka, a, e riro fa ratou tera wbenua, e mate nga tamarikro tera wbenua, me kaua te putanga o te bau nui i te po, a, karawhiua ana ratou ki wabo kite moana, ir rolo i o ratou whare moana. Muringa ibo 1X)0, tau ka pahure, a, ka puta te Ariki a Ihu, male ana hoki, na ka manu nga Romana ka rere kite wbenua o Piritene, a, i tenei taenga o ratou, i taea te mea i hiahia ai, na te mea hoki* i taunga ratou kite whawhai. Ka eke kiuia r to ratou ope 10,000, ka luria tejcarekura ki nga tangata o te motu o lngarangi, takoto rawa iho kite moenga ote tangata whenua 18,000. Kihai nga tangata maka o tera motu i ora, ahakoa o ratou kakahu waero, kihai i ora i te mata koikoi, i nga patu whakamataku o* nga Romana, me to ratou tohunga ki le hapai patu. Na, ko nga kino o te ao, ahakoa nunui, ma te Atua nui e whakapai, ara, mana e whakaboki maihe pai ki runga ki nga kino, i roto i nga mani poauau ole tangata. Ko tetahi o nga rangatira mano o nga Romana, ko Akirikora te ingoa, he langata pai, he toa hoki. Na tona matau ki le ako, ka lupu haere le ma^

tauranga o nga tangata o Piritene. I akona ratou eia kite mabi i nga huarahi ki nga wahi tawhiti J a, e mau nei ano ana ara, he tohu mo toua tohnngatanga; i tono i a ratou kite hanga laone kite banga whare, a y waiho ana nga wahi i tupuria e te ttrurua bel turanga wbare, hei mara hoki, ahua ke ana te whenua, pai ana i te tirohanga, whakatangata ana. Na, i aua, ra, ka timata te maramaianga nui, e wbakamarama nei i te hunga pouri, whfii ana taua maramatanga ki rtmga ki nga Piritene; a, ka matau ratou i konei kite Atua, mana nei i banga te ra, mete marama, i karakiatia nei e ratou i runga i te kuaretanga. Ka huri baere nga tau, a, nawai ra ka laea te wa etuai ki runga nga Romana kite liaki ito ratou kainga kei riro ite iwi ke. I muri ibo o nga tau 478 i to ratou noboanga ito nga Romana kite motu o Piritene, ka matinu atu nga Romana i Ingarangi ka rere ki to ratou whenua, ki Roma, beoi ano nga tohu i kitea ki Ingarangi, o to ratou ringa. Waibo iho nga tangata o Ingarangi i runga ano i te kuaietanga; kihai i tino matau kite riri mo nga iwi wbakatete mai ki to ratou motu, be mea boki ka riro atu o ratou rangatira matau, kaba boki kite wbawbai. Itera oto ratou webi; itera oto ratou pouritanga, ka mabara ratou ki tetahi iwi nui i tawahi atu o to ratou wbenua, ara, i tawabi atu ote moana. Na, ka tukua he karere ki taua iwi, mea atu ana kia wbakaboa mai ki a ratou, mo te paanga o te he, o te riri ra nei ki to ratou motu. Olira, he penei tera tikanga, mete kapura tuku kite paura ; u kau ano nga Hakiona kite motu o Ingarangi p'u ake o raiou whakaaro i te manawapopore, a, tango niaori ana ratou ! nga mara papai, me nga whare hanga hou, a, whakamatea anae ratou nga tangata i karanga atu ra kia hapre mai hei hoa mo nga tangata o Pirliene, i tango i nga wbenua o nga lahaiaha moana, puta noa, puta noa. Na, i roto i enei Hakiona he tini ke nga rangatira, me nga langata i roto I a ratou ake» i whai mana, i whai kaha, a, taburi ana ratou ki ce whawhai ano ki a ratou, a, waibo ana taua kainga pai a Ingarangi hei whakahekengn toto, a, whakaturia ana te tini o.te rangati rata nga ki taua motu. Ka pangia ano a Ingarangi e te pouri, ta.te mea boki, kahore enei tangaia i matau kite Atua pono; a, ma hue ana te Karakia i nga tangaia o Piritene, np te mea, i peipeiahaereiia ratou e nga Hakiona. I mahue boki i a ratou te ngaki wbenua, mete banga whare. Tu ana ko nga wheanga ko te wbakahekenga toto, a, ngaro noa iho i te be taua wbenua pai.

Wehewehe ana te whakaaro o laua iwi, a r te taea te luhono te whakaaro. Oliia, ka ta~ ta i konei le takiritanga- mai o te marama'. I roto i nga kino o nga Hakiona, i mau tonu to ratou mahi wtiakarau tangata fiei hokohoko mo ratou, —ko o ratou tamariki i ho*koa e ratou ki nga iwi ke. He penei i tae* atu ai ki Roma nga tamariki aiaahua,—i tae aua tamariki kite pa o nga Roniana> No* muri i a te Karaiti, no nga tau 600 i muri* mai ote whanautanga o te Karaiti. Rile* ana a Kerekore te tuatahi i aua tamariki humarie, ka pa ie miharo ki aua tamariki, a,, mea atu ana-a Kerekore, " enei tamariki?" Ka rongo ia, no tetahi whenua pouri, kuare ki a te Karaiti, ka tupu te aroha ki tona ngakau, a> tonoa ana e ia eiahi Mihinere hei ako i a ratou e noho ana i tepouritanga, a, i roto i tenei maramaianga, kihai i wheau ka puta te pai, ko nga huarahi taratara, mainene ana. Ka hanga i konef nga wharcr Karakia ka ataahua temaia o te whenua, a, ka a ano te uoho o te tangata* Kihai 1 roa i muri iho o tenei ka whakakolahi nga rangatiraianga o Ingarangi, ka la ratou ano he pou kotahi, a,, noho ana i rung& i a ratou he kingi ko Ekepeta te ingoa. Marie ano kia wliakakotahitia te pupu rakau, uo te mea hoki, i nga ra o te kingitanga 0 tetania- a Ekep' ta ka pwta nga tangata kaha ki te tau i nga tangata o ingarangi. Ko nga iene. Na, me he mea, i tauwehea nga tangata i reira, kua whatiia tenei me tenei kau, a, kua taea laua iwi, penei ekore rawa e tupu ake laua iwi ano he rakau: kotalri; olira i pupuria te whakaaro no reira koa i ora ai.NNta t ka tae mai latou kite takiwa I in ai ki runga tetahi o aua tangata pai, tangata nui, i kaha nei tana mahi, a, ko te ha 0 ana mahinga taea noa mai ki nga ra e noboia nei a taiou; ko o ratou ingoa, ko 0 nga tangaLa penei e ora tonu, ake, ake. Nat& mokopuna a Ekepeta i tuhono aua rangatfratanga ewhiiu kite Kauika kotahi, a, karivngatia ana ia hei kingi mo Ingarangi kaioa r Ite tatanga ole he i tera iwi toa, i nga Te«ne. I laua wa, kahore i tokomaha nga ngata maiau kite korero pukapuka. Ko taua tangata nana ano ia i ako kite korero pukapuka; a, nui noa ake tona matau i ngatangata tohunga kaloa o laua whenua. Nov ko lona matauranga, kihai i maumauria e ia, nga momeneti kaloa he mahi ano tana, kihai ia i pai kia pahure nga mineli i runga i te mahi kore. I tetahi takiwa, ka reia mai e Tene, a, riro katoa te whenua o taua kingi i a ratou; no konei ka whakaminea eia ona tangata nunui. a, karangatia ana he ope hei tau i a ratou, hei aru liaere, kia mahue

rukaruka tona whenua a Ingarangi. Otiia, i inua atu ole riri ki nga Tene, ka mea kia tirohia le kaha ote hoa riri, mete tokomal<a; otiia, kahore be tangaia hei haere, kahore hoki he tangata lika hei tononga raona. No konei, ka whakaahua ke i ana kakabu, kei matauria ia, ka haerere ia i roto i nga kainga ka waiata haere i nga rangi reo rika, tan go hi a ana te hapa ki tona riuga. Haere pu atu taiia tangata ki roio kite mohoanga tana o nga Tene. Noho. ana ia i roto i nga iwi i wbakakoro nei kite whakaheke i ona toco,—noho ana i roto i a ratou, waiata ana, whakarongo ana ratou ki ana rangi waiata, a, koa ana o ratou taringa ki ana rangi. I titiro ia kite he ota ratou mataara. Hoki ana te tangata ra, wbakaminea ana tana ope, whakaekea tonutia atu, a, mate ake nga Tene i a ia. Na, kihai ia i wbakaaro whakakake, kihai ia i whakarau i nga mea i hopukia oratia, i wbakanoboia ratou e ia ki runga kite mara ngaki kai ma ratou, a, uoho pai ana ratou i runga i te mata o te whenua. Na, ka tupu nei te rangi ma pie, mete ngakau koa, i nga hikoinga wae o laua kingi; ka tahuri ia kite rapu painga mo nga tangata o tona whenua. Kahore ano he ture i turia ki taua whenua ahu ana nga tangata ki nga mea i hiahiatia e tona ngakau; a, ko te whawhai, ko le whakaheke tofo, te tukunga iho o tenei tu mea. Otiia, ko tenei kingi tobunga ko Arapeta i whakaaro, tera ano nga take i tupu ai le he,—i tupu mai te he i ia tangata, i ia tangata a, me titiro, takilahi aua he, me tango mai aua he ma te hunga noho noa e titiro, kei waiho te bunga riri hei whakaaro mo aua he, kei nui haere. Na, me tuku mai nga he ki runga ki nga ringa ole Kai-whakawa, ko nga hoa mona kia kotabi tekau ma rua. Ko aua tekau ma rua, me whiriwhiri mai i roto i nga tangata penei me ia, nana nei te he; a, ma ratou e whakarongo ki nga korero, e titiro te he, e titiro i te lika, ma ratou e karanga nga whin mo le tangaia bara. Ko tenei tuwhakawa e manawapatia ana e nga iwi o Ingarangi. Na, i maiau a Arapeta, ko te kaha o tona kainga he moananui, ko te tauarai ia mo ona tangaia, le kite ratou i te mabi tohunga, ite mahi matau ote tini atu ote iwi. Na, i maiau ia, kahore he arai mo nga iwi o tawuhi atu o te moana, me he mea, e whakaaro aha ratou kite tau i Ingarangi. No konei, ka mea ia kia aru i o ratou tikanga. kia hanga i etahi kai puke hei liaki i nga tabataha o Ingarangi; hei kawekawe haere i tona iwi ki nga whenua ke kite rapu i nga mahi matau, i nga mea ngaro. Kihai ona tangata i matau kite hanga i enei whare mo-

ana, ara i te kaipuke, no reira, kn tonoa ma! e ia, e Arapeta, nga tangata o nga iwi ke atu hei hanga kaipuke. Ko te purapura ili tenei i ruia ki Ingarangi; no konei te whakaaro hanga whare hei wbakaako i nga tangata ; i hanga kite taha awa,—e rere ana taua wai. Ka muunu alu i tenei whare wbakaako te tin! o nga tangata whakaaro nui. Na enei tangata i totoro haere ai nga pai, me nga tika i nga tau, 900; na enei tangata i tubono ai te rau, me nga manga kite rattan lawbito, kite oki o Ingarangi. Ko teingoa 0 tenei kura, ko Okiperi, e tu mai nei ane me ona wahanga rangatira, me ona wbare kokirikiri ki waho, hei noboanga mo nga tama o Ingarangi, hei ako i a ratou ki nga mea nunui. He nui te tika ote mahi o Arapeta kibai aoi i mauraauria e ia nga haora o ona ra, no te mea feoki, he torutoru ona ra. 1 male ia i runga i te mamaetaoga nui, i te 49 o ona tau. Ko nga tama, me nga mokopuna i muw iho i a ia, he rakau ke, ara ko te ahua ia, he rakau ke. He hnnga mangere ratou, he huuga whakaaro tamariki. I anga ratou ki nga rnahi takoro, a, ngangare noa iho ratou ki a ratou ano, a, penei ana mete au ote rangi nga tangata o to ratou whenua, kihai i whakaaroa e ratou, kihai i mabaraiia nga iikanga nunuL No konei kapuia ano to ratou boa riri—to ratou wheinga tawhito, nga Tene, a, toro haere ana te riri ki ia whenua. Nawai ra, a, ka puta teiahi tangata tohunga, ko Kanute te ingoa, paingia ana e ia, e nga Hakiona me nga Tene. Noho pai ana I runga i tona kingiianga taeanoatia nga ra o tona matenga. Na, ko ona tamariki i ahua he, i penei me nga tama a Arapeta. Nui atu te kino o aua tama; no konei ka karanga te iwi ra ki nga uri o to ratou kingi o Arapeta hei noho Ite torona. Na i reira tonu nga uri o Arapeta taeanoatia nga tau i mud iho i a te Karaili 1166- No tenei lakiwa ka puta tetahi tangata toa, tangata ke kite tau i taua motu; taiboa atu matou e whakapuaki i ana i tikanga.