HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O TE AO NEI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 7, 1 August 1855, Page 10

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O TE AO NEI.

Upoka IV. Na hooi ano nga wahi o Awharika (Africa) i mohiotia e nga tupuna o te Pakeha ko Ihipa. Ko te taha o te moana o roto Meritareniana (Mediterranean Sea). Kahorre i taea atu te matakitaki i te tuawhenua, i te tahora onepu. Ko te taha kei te rawhiti i mohiotia tera. He rererere tonu no nga kaipuke i te Moana Whero. Erangi ko nga taha kite hauauru ki to tonga kahore i mohiotia, kahore he tangata i main ki te rere ki waho kite moana nui. Ko te ngakau i hiahia kau. Otiia na te ririki o nga kaipuke na te kore knpahu (compass) i wehi ai. Erangi no te kitenga it e kapahu (compass) katahi ka maia kite rere ki waho. Ko te take ote kapahu (compass) he roratona*(loudstone). He kohatu tera. E> moa keri i raro ite whenua. Ko te kainga tupu nona taua kohatu ko Witana (Sweden), ko Nowei (Norway), ko etahi atu whenua o Oropi (Europe) ko Haina (China) hoki tona kainga. Na, ka, haehaea taua kohatu. A, ka whakatarewaina. Na, ka tika titahe pi to ke to nota Ko tetahi pito kite tonga. Aki te parea ketia te pito ekore e rongo. Hoki tonu ki tana wahi i pai ai. Tenei ano tetahi ke te whaka piaia tara kohatu kite rino. Ka pera te rino me taua kohatu Te tika tonu kite nota ana whaka tarewatia. Koia te ngira ote kapahu (compass.) I mnnaai taua ngira. Hemeawhakapiri ki taua kohatu. Na tenei i tika ai te ara ote Pakeha ite moana nui. No reira i rere no a atu ai, mohio tonu kite ara He aha te ngaro noa i ate rangi me nga whetu te kakati ai te kohu te kare o te moana, ekore e he. Ko te kapahu (compass) kei whakaatu i to ara. Na ko nga Pakeha nana i timata te rere rere ki Awharika (Africa), no Pene (Spain), no Patukara (Potugal). He tata hoki, ki to ratou whenua. I rongo ratou kite taonga o tera whenua, kite koura kite iwari (ivory), ki etahi taonga atu o reira. Na, ka rere atu tetahi kaipuke o Pene (Spain) whaka te tonga. Ka uki tetahi motu iti nei. Ka kitea he motu pai. Tapaa ana te ingoa ko Kanere Airana (Canary Islands) nohoia ana e ratou. Katahi, ka mea te kingi o Potukara (Potugal) ko etahi tangata ona me rere ki Awharika (At\ica) kite matakitaki whenua. Na ko te taha kite hauauru o Awhariki (Africa) he pari tu he tumu e kokiri ana kite moana. I haumiri tonu te rere o Dga kaipuke. Piri tonu

ki uta. Ka tae ki tetahi o nga tumu. Ka he te hau. Ka tu te ngaru ka wehi, hoki ana ki Potukara (Portugal). He tau ano, ka rere ano. NTa, ka taea tera tumu, rere tonu atu ki tua ka fcitiro atu. He tumu aro e kokiri ara kite uoana. Ka lie ano t,e bau. Roa noa iho to tohenga kia puta kore kau noa nke. Na whakamga aua kite hauauru, ka uki tetahi mntu iti noi. He motu pai. He ngaherehere katoa. Lahore he tangata. Tapaa aua te ingoa ko Matiara (Madeira). Nohoia iho ete tangata o Potukara (Portugal). Kei a ratou tonu inaianci. Ka utaina atu ki reira te hoiho te kau, te hipi. Nga puramna p ; i ka whaka tckia ki roira. W nui aua te waina o reira inaianei. Na ka rere atu ano tetahi kaipuke ka kapea taua tumu. U aua ki tetahi taitua. Ehara i te oneone pai, he onepu, ko nga tangata whenua. He kiri whero ano he manauri. Pera tonu me nga tangata ote taha kite Nota o Awkarika (Africa) te ahua. No muri iko ka rere atu tetahi kaipuke i Matiara (Madeira) ka wkakamai-a-te rangatira ka wbakatikaina te rere i waho. Ka uki te wahapu ote awa oTlinokara (Senegal). He whenua pai tera. Na te awa i momona ai. He nui noa atu te kai, tini tini ana te tangata. Erangi i wehi nga Pakeha. Ka titiro ki nga tangata rere ke ana te ihua. Mangu rawa te kiri. Ko te moremorenga o te ihu, papa tonu. Ko te mahunga, he kikikihi. Ko tetahi mea i wehi ai. He werawera no te ra. Na reira i hoki ai nga Pakeha. Te taenca atu ki to ratou whenua ka mea atu ki ti iwi he vlienua pai tera i kite nei matou, Heoi ano te kino' ko te ra. Koia pea i mangu ai nga tangata. Kati tatou te rere ano ki runga. Kei tae atu ki «e whenua kino rawa kwi mate. Heei i etahi tau ano ka tone ano kite haerc. Ka rere a, ka tae kite rae nui Kepe Paramaha (Cape Palmas). Ka kite ite takutai e ahu ke aua kite rawhiti. Rere tonu atu. ka u ki uta ka kite he whenua pai. A. mutu te wehi i nga tangata ka hokohoko i te taonga o reira i te koura (gold), i te iwari (ivory). Ko te ingoa nui o tera wahi ko Kini (Guinea). Ko to reira, koura ehara ite mea k«ri kite whenua. Erangi na te waipuke o nga awa i ko mai i runga » nga maunga a, ka tera tahi mai i nga onepu. Ka kitea e takgata a kanapanapa ake ana i nga taha o nga awa. Ka rere atu i reira ka tae kite kongutu awa o Naika (Niger), fie awa nui tera. Na kei tua iti aua i taua ko ngutu awa. Ka ■ihu ke ano te takutai. Ka ahu wl'.ska-te-tonga. ;ioki atu ano te kaipuke i reira. No nmri iho ka tohea ano, kia kitoa te nmtunga mai o te whenua, te putanga hoki ki tua lie uiaba nga kipuke nana i tohe, ka kaha tonu te hau. Ka wehi, hoki ana. Ko tahi te rangatira kaipuke nana i whak- pakari tetohe. A tae noa kite pito mutunga mai o Awharika (Africa). He tumu. Otiia. kihai i puta i te nui o te hau, o te ;igaru. Tap '.a ana he ingoa ko te Kepe o Toma (Cape of Storms). Ko te Toma (Storm) ko te tupuhi.

I No muri inai ka kiia, Ehe ana tena ingoa. Me tapaa kite itigoa pai. Kua kitea hoki te pai o tera rae. Ko te putunga hoki ki tua ki. Inia (India). Tapaa ketia ana, ko te Kepe Kuru Hopa (Cape of Good Hope). Ko te wahi hoki i ora ai nga ngakau o nga kai whakataki i mea ai, tera e pata ki tua. Na, te rerenga ano o tetahi atu kaipuke kua puta. Ka tangi te umere. Katabi ka ahu te rere kite Nota, haumiri tonu te rere i uta. Ka rere ma waenga nui o Awharika (Africa) o te motu nui o Marikahika (Madagascar). Ka mahue tera ki muri ka kite i ite wahapu pai ite taone hoki. Ka uki reira. He taone nui. Tini aua te tangata. te kaipuke. Ehara i te iwi mangu. Ko te reo e rife aua ki to nga tangata o te taha kite nota o Awharika (Africa). Ko nga kaipuke i kitea ra, no te moana whero, Arapia, no Inia (India). Ka whaka huanga inai nga tangata ki nga tauhou. Ka wakaae mai hoki kia rere tahi o ratou kaipuke ki Inia (India) ko ratou hei taawhito i to ara. Ka tae ki Inia (India) ka uki te taha ki te rawhiti. He pa nui noa atu tera kei roto iti atu i te wahapu o te awa. Ko te ingoa o tawa awa, ko Kanahi (Ganges) ko te ingoa o to pa, ko \aiakuta (Calcutta). Te taenga ki uta, ka tangi 'e umere ate Pakeha. He fpapai no nga whare. He mohio no tera iwi, tini noa iho nga taonga ko me nga kai ke, me nga kuri ke. Te bokin£a atu ki Oropi (Europe) ka nui haere te rongo ki nga iwi katoa o reira. Kotahi ka mui atu nga kaipuke ki Inia. Ko nga wahi o Awharika (Africa) kua nohoia e te Pakeha o Ingarangi (England) erua tahi, ko Flurariona (Sierra Leone), ko te Kepa o Kuru Hopa (Cape of Good Hope). Ko Hurariona (Sierra Leone) kei te pito ki to nota o Kini (Guinea). Kei reira tetahi kura nui. Na, ka mau nga kaipuke hokohoko tangata i [nga kaipuke manuwao (man of war). Ka kawea ki reira whakaako ai. A ka mohio ka whakahokihokia atu ki o ratou kainga. He tini hoki nga tangata kei te tuawhenua, Otiia kahore ano i tae noa te Pakeha ki reira. He kaha no te ra, te tae atu ai. .No reira i whakatakatoria ai tenei tikanga kura. Kia mohia ai nga tangata whenua kite Rongo Pai, ma ratou ano e kawe ki roto kite tuawbcnua. Ko te Kepa o Kuru Hopa (Cape of Good Hope) he tokomaha nga Pakeha e noho ana - reira. Ko nga Pakeha nana i noho wawe no Horana (Holland). No muri'mai kariro i te Paheha o Ingarangi (Engiaud). Ko nga tangata whenua o reira, ehara i te Dango rawa. Tera nga iwi pango kei te tuawhenua, Erangi ko nga Kapa (Kafir) he manauri te kiri. Kahore auo i mohio noa tenei iwi kite Kongo Pai. Mau tonu aua hoki i runga i aua tikanga o nua iho. No reira i ngarea atu ai a Kawana .verei ki reira hei whakararata mo ratou. I pai ano te iwi o Marikahika (Madagascar) kite Pakeha i mua. I tae ano etahi Minita ki reira kite wakaako. No muri mai ka riii te Kuini o

reira, peia ana nga Minita kia haere atu. Ko o nga tangata wbenua i wakaae kia te Karaiti; patua iho. Ko nga pukapuka ote Kongo Pai i taia e nga minita tabiina iho kite ahi. Koia i mutu ai te rererere ki tera motu. Heoi ano te korero mo Awharika (Africa).