TE WHAWHI O NGA TANGATA MAORI I TARANAKI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 6, 1 July 1855, Page 7

TE WHAWHI O NGA TANGATA MAORI I TARANAKI.

(Ko te roangamai o tenei korero.) Ka whakatika a Hone Ropiha i konei ka mea, E Hare nau ate Kawana, i mea kia haere mai, e tu nei te pai, e matauria ana te kino, erua kai nei he Rivvai he Kumara, e kite ana ah an ia Kawana ctu nei. Nei c Kawana te he, kahore koe te kuware, cmcana ahau eroamea e haubakea e tatou, ko te Pai, ko te Kino, e tangohia ana

nga taru o te Kumara, kia tupu ai te Kumara, whaihoki, e taagohia ana te kino kia tupu ai te pai, i hutia te kino, a mate ann ; Tigaro noa iho, kotahi paiaka i pai tupu aua a pai ana, ko Rawiri; kahore e tupu tahi te taro Maori ite Riwai, kahore ano hoki e tupu tahi te Kanga i te Riwai, kite mea ka tupu tahi enei mea ka miharotia. Na te kupu o te Atua te pai, kahore he hua pai io amatou mahiomua.i haere tahi mai te Karakia Wliakapono mete hoko Whenua, koia nei te pai tne te kino, i noho matou i roto i te Karakia me te hoko Whenua, i hoatu etahi wahi o te Whenua, i puritia tetalii wahi, i haere mai te Karakia, me aga ture o te Kuini, e haere tahi aua hoki enei <nca, ko te wahi e he ana, ko reira ka korerotia nga tu e o Kuini, na Kuiui a matou kakahu me a matou mea katoa, ko nga mea o te Whakapono e paingia ana e matou, e whakamana ana e matou, s hara ite he iti to matou e whawhai nei, e hara 'e mea no naianai, kua roa ke tenei he, na matou te hoko Whenua, na konei te whawhai, na etahi i hoko, na etahi i pupuri, nakonei te he, ka korerotia tenei he e ahau, ekore te he nei e mutu, i t.ono atu matou ki etahi mea hei rapu utu mo uawiri, kihai i homai, ka timata ikonei te he, na Rapurona raua ko Wiremu Kingi te Whenua i pupuri, i haere ahau kite he ka mea ate Makarini kia mutu te he nei, mei ea te mate o Rawiri i te ra i hinga ai aia, kua mau ano i.reira te rongo, ka tatari matou kia mate, haere atu ana matou, ka tutaki kihai i mate, haere atu matou kia Hapurona raua ko Wiremu Kingi, kihai ratou i mai, mei puta mai kua whawhai matou, a kua hihinga, kua oti ano i reira. Kiano i ea te mate o Rawiri, ka karanga mai ratou kia peneitia "ko te tangata no ratou te he, koia anake kite whawhai" e penei ana hoki ahau, mei rongo te mat kotahi ia Iharaira. kua pai, ko maua ko te Waka tangata, hi i arai ite he nei, te pa mai ai te mate nei kia tatou, e whakaae ana maua kia mau te rongo, kite mea ka whakaae a te Haeana raua ko Karipa, ka oti ka mau te rongo, kahore ano he utu koia te whakaae ai. Haere e Kawana kia Wiremu Kingi, meinga atu, kia nobo marire aia, kei kino rawa te he nei i aia, haere ki nga tangata katoa meinga atu kia houhia te rongo, ko te tangata ke atu, kia noho marire, kaua ratou e pa mai kite whawhai nei. Tenie Ngatiruanui kei te haere mai, haere koee Kawana, meinga atu kia ratou kaua ratou e haere jniai e whawhai. Kahore au te mea he whawhai kino ta matou ! whawhai, te whawhai nei i kiuo rawa ai mo te Puremu ; ekore e inu te tangata i te wai o te awa o Waewakaeho, a kia mate ra ano ahau, katahi ano to tauhou ka inu i te wai o taua awa. Katalii ka puta aku kupu kite marama, ko kawana tenei, koia kia haere ki nga tangatakatoa kia noho marire ratou, kia waiho • uki

taku kino, mei pencitia i tc timatanga kua oti ke auo te kino nei. Me pehea te rongo e mau ai, lie he pea ki muri alee nei, a ko matou te mate rawa, ekore e ora.te tvaka i aia ake ano mete kaipuke auo hoki, ekore te tangata e mahana noa, ma te whakaruru hau aia e ora ai, i tona mea atu matou hei whakaora ia matou ia Uawiri ano e ora ana, a kihai i homai o koutou, kalioro he take o te he nei ia matou, tena ke nga tangata e mau ai te kino nei kei te Pa kite whakaae rat >u, katahi ano te rongo ka mau. E whakaae ana ahau kia mau te rongo, otiia he tangata kotahi ahau, kite noho atu Ngatiruaaui ka mau te rongo, kite haere mai he kino kei muri, ka tutataki luatou kia ratou ka hihinga, hoi ano aku korero. Ka mea ano a te Kawana mau mau nga kai o te whenua pai nei kia whakamahuetia e te whawhai, mau mau nga kai pai o Taranaki kia kaua e ngakia, i noho kai kore ai te tangata j he rawa te wh.nvhai nei, r.iana rawa ano te whenua mo* mona e wliaka whetengi, Ko te :vv>ha I te matua hei tiaki, hei avahi i mo tamariki, whai hoki ko tenei e hoa ma ku taku aroha, nana ahau i k;uve mai hei whakaora ia koutou, he rapu taka kia mau te rongo, kia noho pai kour-su i konei, he Parau a koutou, he Okihi he aha, he aha i whiwhi koutou, ki nga mea pai katoa, aha koa whiti te ra, ahakoa ua te ua, ko te Whenua ra tena. kihai i ugakia me ahaetupu ai he kai i reira ; ka mahuetia tc ngaki o te kai, e nui takoutou tangi i te kai kore. i mua he iwi penei matou Pakoha me koutou nei, na te he i roto ia matou, lcoia i rapua ai tc Tare hei pana i te Pouri, i te He, i te Raruraru kia noho marire ai tc iwi, na mehcniea e liirhia ana koutou kite noho pai, me tauira koutou kite Pakeha ko te tauira ra tenei, ko to rongo ki nga ture o Kuini Wikiioria. Eki na koutou he aroho ta koutou kite Pakeba me ratou hoki kia koutou, a e p ii ana te Pakeba kia noho pai ia koutuu he whawhai Maori teuei, kite mea ka roa te ngangare uei he he kei muri mo koutou, koia ahau i mea ui me malii talii matou ko nga tangata hiahia kite pai, kia wawe ai te noho pai, akonei. Te mea e mutu tata ai te mea nei me tuku mai e koutou kia Kawana, mr.na e niahi koia hei :»latua, ko koutou hei Tamariki, kite mea ka whakaritea te ngangau a Tamariki e o ratou jNlatua ake, ka mutu tata te lie, penei ckore e he tctalii, ko te mahi tenei ma te hunga Karakia wh:-ka-pono. Heaha te rongo te mauai inaianei nei ano,inal:oki ka kino haere te lie, ite mea kian"> 1 tacir.ai iiija tangata o tawhiti kite whakanui i takoutou mate, tae rawa mai, kua noho pai akonei a Taranaki, ka te whawhai kua kahore, ko te noho marire kua whakanui ite kii mo te tokomaha :

Ko te pu e kore e ho mai c Ivuiui te pu mo te tokouiaha, mo to Ilo'a anake tera me:i te pu, ekore a Kuini o pai kai whawhai ilio ano ana Tamariki kia ratou whakatamariki o Kuini. Tcnci te e whakaae ai a Kuini, ko te whiiwhai o nga tau iwi tangata ke ki aia, ko reira a Kuini ka man kite patu, otiia ko rjga Uoia hoi, whawhai j ko te mano o te iwi he ngaki kia ui ratou, ka mutu ikonei te korsro o te nei kia Kawana I to wc-neti, 28 0 Maoho. ka kcrero a Tali an a (he Kai whakawa Maori aia) ki; te Kawana, ko xal:ana i mea, lie wuenua fv- take i whawhai ai a TarinuKi, n:i kor.ei te fatunga tangata no murines ilio o te liihingatuuga ka whakaae a Kutators kia para te rohe otaiia kihai nga tangata o Ilawiri i whakaae ki tenei, ki ta ratou he toto, ano, te u'u mo te toto, muringa iho ano, ka niaranga te whawnai ka tu nga tangata o Katatore toko ono, iCa re re iiccnei te kupu kia Katatcrc mei mate etahi o te linnga toko ono penei kua niau te rougo, ka mea, maia Katatore. E pai ana kia mau to rongo, ma te hunga i te : ?iate e take mei nga mea e mau ai te rongo, he l ae kau atu taku. I - I meinga kia haere a Ivatotore ki Kawliia noho ai , ki kai a;a i pai, no te mea e-kore ana tangata c tae, mehe mea ano hoki na tana kotahi anake te i he, tena na ana Tangata katoa ekore ratou e tae kite kai nga kai kore, ki reira noho tutua ai. Ko teuei kite mea ekore nga tangata o Rawiri e noho ana ite Hue e whakaae ki ta Kawana kupu, me wailio ma Arama Karaka e mahi, kei te haere mai aia i mea a Jahana, kite wkakaae ratou ki to Arama, ka oti tata, a ka mea ano a Tahana kaua koe e Kawana e pouri .mahi tonu. tena rea te pai kei muri. * No te awatea o taua ra ka haere a Kawana ki Wait ah a kia kite ia Wiremu Kingi, ka mea atu a Kawana, he rongo nona i Akarana kite whao Taranaki koia i haere mai ai kia ronco aia i nga kupu o W iremu Kingi, he tangata rongo hoki aia, no tana pai kite Pakeha. Ka mea a Wiremu Kingi he pai kia mau te rongo, kahore ia ana korero mauranga ron^o. Me ahu mai ia te W aka ma te korero e mau ai te rongo, he mea pai te noho maria, he mea pai te ngaki kai, kahore aku pai whawhai, hoiano taku whainga he ngaki uui ite kai mo te Pakeha. Ma te Pakeha e ngaki te whenua kua hokona eia, a maku ano e ngaki te whenua i toe mai ki ar. Kahore ahau e maia atu k:a koe e Kawana, Kahore anau e ako iakoe ) e kore ano hoki aliau e tuii, kite akona ahau jno te mea eme ana nga <\araipiture te kia rongo ki nga Kawana me nga Kaiwhakawa me nga Minita: a koahau tena ka whakarongo ahau kia koutou katoa. Kahore aku whakaputa ki a koe, e Kawana j kahore aku whakanui i au, ki to aroara, ka ui a Wiremu Kingi, ko ahca koe te hoki ai ki raro. e

\awatia to raea i uia ai kia mau te rongo, a mo aaere taaaa iiei whakahoki i Ncatiruanui ; lie mca pai ano, kia waiho «ku Pa kite whare ; kia ngaki noaiho matou ko aku tangata ko nga pu ki te whare. Otiia, e Kawana ; mau e mcatu kia penei ano hoki nga Maori k:itoa lie mea pai tenei mo nga iu i katoa, ko taku kupa ko ta Katatore kupu j ko tana kupu, i penei rue taku, kua kit<; ahau i aia i teata nei, ka wliakaao a Katatore kite kupa pai a Kawana ; ka mau te rongo. " * v o taua ra ano ;ka kite a Kawana ite Pouaru 0 Rawiri ite Hi a; ka meat a, kia baere mai ki to Taona,kia kite i aia; korero ana ato Waka maki a Ivawana ratou ko nga tangita o te Hua, ka mutu hoki ana a Kawana ki to Taone. No te 29, ka haere mai tot ah i o nga tangata o te Hua kia Kawana, ka mca, e pai ana aia kia mau te roDgo, ko Katatore me whakaae kia hokona te whenua, ko nga uta ki nga Tangata o Rawiri. Ka korero ano tetahi o nga tangata o Wiremu Kingi kia Kawana ka mea, no te aia i 'mere mai ai i te Hua, a i mca nga tangata o rcira. kua atiatia a Kawana e ratou, a ekore e mau te rongo. Ka mea a te Tab ana kia Kawana, ko nga take 1 mate-ai a Riwiri, koia tenei, kia korcrotia e ahau. he ngakinga na tatahi o tcra kia Katatore ; ruia ana e Rawiri, ana witi ki taua ngakinga. Tena e tupu taua witi, tab una ana e Katatore ma ; na konei ka tingia te whakatakariri o Rawiri, koia a Rawiri i baere ai kite para ite robe i Ma,agoraka na ratou talii hoki taua whenua koia i mate ai, he tohe na Rawiri kite boko i taua wahi ko Katatore kite puru, kahore be be ote ivawanatanca, kahore ano kuki lie lie o te Kupa i mate ai a Rawiri. Ka mea ano a te Tahana ; ko te tokomaha o nga tangata o Taranaki, e mcana kia h<>uhia tc rongo ; toko wlia rawa arso e t-.'ie ana kite kino; kei te Pa o R.wiri era, ko Karipa, ko Ilaran:;, ko Ibaraira, ko Roihan-i, ho pnno uiv. -i ana k:«rcro noi ; na Karipa ra.ua ko te Ha-sra a te W*l:a, te mau toiio ai, kite rongo kia iuau. No te para ire. te ;>0 ; i baere mai ai a Roka, te Pouavu o Rawiri, kia kite ia Kawana, ka mca a Kawana kapai kia utua e Kuini te Kawbena me nga mea mo Rawiri, a kia korero a Roka ki aia. Ka mca a Roka, be nui taku aroha kia Rawiri ; e pai ana ahau kia mate; kahore aku )ai kia ora nriua ko aku tamariki mawai matou e tiaki ; k-i te karanga mai a Rawiri kia aru atu i aia kuahau e mcatu ana ki nga tangaia kia nqma be utu HiOna. Ekore e t'ka, k:a whakaae ahau, I:ia mau te rongo ; ka whakahengia ahau. ka mca a Rawiri, kia kaua e rajma be uiu m'.iia j a ka tat:.' Le u'.-it-e ka mca ano, kia homai lie Pu mo ana .Tainar'k l ", kia mate a Katatore ; nana hoki te hara. E inatau ana abau W te wl.akaavo ; :r.o Rawiri hr-.ki nana ano ana whak-.aro ; kua ror.go abau ki o te tokomaba korero.

Ka meatu a Kawana ; taku e rapu nei, he oh a ki akoe, c kore a Rawiri e tai-a te whukahokimai, •tiia 111 a te mana o Kuini koe e tiaki j ki to mea lie kupu nau i mau tonu ai te whawhia nei; penei ma to kupu ano ka mutu ai • ka mea rapea ahau he kupu tapu, te kupu poroaki a te Ragatira j a i mea a Rawiri, kia kaua e rapua he utu mona, s pouri ana ahau nou c noho pouaru na, ma te Haimona e hoatu he kakahu ma o Tamariki. I taua ra ano ka liaere a Kawaua kite Pa o Katatore, ka meatu a Kawana, he rongo nana ki fee whawhai i Taranaki, koia i haere mai ai; a |oiehemea he kupu ta Katatore, me wliaki, kia rongo a Kawana i te take ekore ai, e mau te rongo. Ka ki a Katatore; koia kaue Kawana, koia kau, i hacre mai kce, kite holiou ite rongo; kahore jaku kupu mo tera ; ekore e tika kia ahu atu iau te hohou rongo ; naku hoki te hara j naku te mahi; ma te Haeana ma Karipa, te kupu mo te pai, e mau ai te rongo; he he nui taku; otira i tika i tukua te whenua e ahau kia Rawiri, kia hokono mananga moni; otira kia kaua e hokonakatoatia te whenua i tera taha o Mangoraka. Ehara i aia anake te whenua no matou tahi; i tukua ai e ahau, kia ora ai matou ; kahore a Rawiri i whakarongo, ka mea mai aia "koahea te mate te kitea ai, ina nomua tena kupu a Katatore haere ana Rawiri kite para ite rohe ki tera taha "> Mangoraka ; ka haere atu ahau, a puhia ana. Xihai i puhia wawetia eahau i roa taku korerotanga. Ko taku Pu i hoatu kia kawea mana; hei pupuhi tera iau, he tuakana a Rawiri ki au, kaihore au te pai kia hokona katoatia o matou whenua. Ka meatu a Kawana heaha te mea te homai noa ai kia Kuini te wahi i hinga ai, te whenua i mate ai a Rawiri ; hei take houhanga rongo; maku e mahi, te mea i tono atu ai ahau; ka mau tonu te whawhai nei, ina mau te whenua ia koutou. Ka ki a Katatore, kite mea ka tukua, atu tera ranei e mau tc rongo ia kr>e. Ka mea a Kawana, waiho tena ki au, mau e Katatore te mea ft homai hei timatatanga mo te rongo kia mau. Ka mau a Katatcre ki tena tao ka haehaeakite marae 0 te Pa ; te anna, o nga rohe 0 te whenua, ka tohu tobu kia ratou ; ka meatu ki r>£ra tangata, e wh -kaae ana koutou ki;: tukua ma Kuini te wahi i binga ai, te whenua i mate ai a Rawiri ? Ka

mca katoa ake ratou Ae. Ka tukua rawatia kia vawana ? Ae. ake ake? Ae. Ka mcatu a Katatorc, kia Kawana; e Kawana tena to whenua, hoi ki au niau tc whenua; c mahi koe i tau e pai ai, a hoi titiro hei whakarongo kau maku. Ka mea a Kawana ka tahi ano ahnu ka tono ki a koe, ko taku tono tDatamua tenei, meake ano ihau ka tono ano ki a koe ; kci olio koe ina toco mai ano aliau ki a koe j he liwai tipako ter.ei kua riro mai nei i au, a he ngote tenei no to niara; aka pau tenei i au ka toro ano taku ringa kite tahi riwai ano oto n<rakino-a. Ka mea a Katatorc, e rnahi koe i tau c pai ai, e roatau ana hoki koe. I Ka mutu i konei to korero kia Katatorc nia.

No tc hokinga mai ka tutaki a Te Tahnna (kai -.vhakawa Maori) bia te Kawana, kamea aTahana, kjia rongo koe e Kawana kei tehaeremai a Arama Karaka ; e mea ana hoki aia ko te haere mai a Arama ko te ki ki nga tangata o te Hua kia noha marire, me nga iwi kotoa kia penei ano hoki ; a he kotahi tangata e tonoa e Arama kite wahi i mate ai a Rawiri; kia nobo tana tangata kotahi nei e reira a koia anake; a ka roa kau iho ano i reira, ka hoki mai. Kei te haere mai Ngatiruanui, kite taepa i nga urupa o nera tupapaku, aka hoki ai ratou; e pai ana tenei, ko te pai pea mei te ahua.