HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O TE AO NEI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 5, 1 June 1855, Page 5

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O TE AO NEI.

Upoko 111. (Te whakapapinga o tenei Upoko.) Ko Koterana (Scotland) kahore i rite tera te momona ki Ingarangi (England). He whenua macko. He maunga hoki. Ko to reira pa nui, ke Erinipara (Edinburgh). tie iwi uaua kite malii tcra iwi. He iwi mobio ki nga main atc Pakeha. Ko Aiarana (Ireland) he whenua momona. E pai ana te tupu o nga kai o reira. He tini noaiho nga tangata. Ko te pa nui o Aiarana (Ireland) ko Tapirina (Dublin). Na, me whakawhiti te korero kite tuawhenua o Uropa (Europe), ki Paranihi (France). He whenua nui tera, he pai hipa ake te mahana i to Ingarangi (England). Mauo tini ona tangata. Ko te pa nui o Paronihi (France) ko Parahi (Paris). Ki roto kei te taba ote awa o te Hino (Seine) e tu ana. Ko te reo e rere ke aua i to Engarangi (England). He hoa whawhai maua i mua ko tera iwi. "Wbiti atu, whiti mai kite patu tetahi ki tetahi. Erangi inaianei kua marie, kua mau te ronjro. Na kei te pito kite Hauraro (Nota) o Paranihi (France) ko Horana (Holland. He whenua iti aei ;ku nga tangata ia, he tini. Ke iwi muhio kite rere kaipuke. He mania kau tera whenua, kahore he pukepuke. Ko te moana be moana ngaru. Kahore kau he pari, hei arai. He maha

uga kainga o tatahi i ngaro i mua ite ngaru. Te putanga o tc hau nui, ka whati mai nga ngaru, ngaro ana nga whare, ngu tangata nga kararchc kahore tetahi i ova. I tctahi wa, ka puta ano to tupuhi. Ka.taupokino ano nga kainga, ngaro iho. A c ruau nei ano to moana, kaliore i lioki ata ki tona wahi. Na, tc nui o te whenua i ngaro nei me Akarana. me Hauraki. No muri, ka puta ano. Krua te kau ma rua nga kainga i ngaro Mate katoa nga tangata he tini noa iho. Na, lie iwi uaua te iwi o Horana (Holland) kite mahi. He iwi whakaputa whakaaro kite kanga arai mo te ngaru. Kei whakangaromia i muri iho. A oti ana te arai e tu nei ano ina ianei puta noa i te tali a tika o taua whenua. I kimihia hoki nga tamtam, i malia nga weri. "Whakatokia ana ki reira hei pupuru mo tc oncone kei riro i te ngaru. Tc-nei ano tctahi whakaaro o taua iwi mo nga awa wai Maori, kei ngaro nga maara i tc wai, ana puta te waipuke. He kore pareparenga hoki no ana awa. Ahakoa iti nei te uanga kua ki tc awa. Koia ratou i hanga ai etahi maioro ki tctahi taha, ki tctahi taha o nga awa. He mea teitei. Ko runga o nga maioro hei huarahi. Ko to ratou pa nui, ko Amatitama (Amsterdam). Ko tona tunga he moutere ririki. E iwa tekau ma rima aua moutere. He araawhata nga whitinga atu i tetahi ki tetahi. E toru rau nga araawhata. Kahore e kaatatia te utanga o nga taonga ki tenei whare, ki tenei whare. ~ Erangi ko te poti hei kaata. Na, neke atu whaka-te-rawhiti ko Hameni (Germany). Ko te rohe kite marangai, ko Ruhia (Russia). Kite tonga ko Etari (Italy). Ehara tenei ite iwi kotahi. Erangi ko te reo kotahi tonu. He king! ano to teraTwi o Hameni (Germany) he kingi ano to tcra. He malia nga iwi. Erangi ko nga ingoa nunui erua tain. Ko Puruhia (Prussia) kei te taha kite moana. Ko Ataria (Austria) kei to tuawhenua. Ko te pa nui o Puruhia (Pruss : a), ko Parina (Berlin). Ko to Ataria (Austria) ko Paicna (Vienna). Otiia he tini noa iho nga pa. Na he tupuna kotahi to te Pakeha o Hameni (Germany) o Ingarangi (England). Ko n-a reo e tata tata ana. Na, ko tc rohe o Hameni (Germany) ki tc nota hemo ko te ingoa o taua moana ko te Paratika (Baltic). Ko te mea i kuiti ai te whahapu he whenua c kokiri atu ana ki waho. Ko Tencmaka (Denmark). Ko to Tenemaka (Denmark) pa nui ko Kopanahekana (Copenhagen). Na, ka rere atu i reira a tae noa kite pito whakaroto ki te rawhiti. Ko Pitapaka (Petersburg). Ko tc pa nui o Ruhia (Russia ) He whenua nui rawa tera. Ko tona rohe kite Hauraro (Nota) ko te moana. Ko te rohe kite ton 2a, ko tc Moana Mangu (Black Sea). Na, ko tc taha ki tc rawhiti puta noa i Ehia (Asia) a tac noa kite moana nui. No tc kingi anake 0 Ruhia (Russia) tcra

whenua. Ko te iugoa i tapaa lei reira, koTJaipiria (Siberia). Na, ko te pa nui ko Pitapaka (Petersburg) na Pita kingi tera i hanga. I mua i taua kingi, kahore he kaipnke o tona iwi. He kore wahi hei turanga kaipuko. Krangi ite tuiwhenua ko ona pa. I reira anake te tangata. •vahore he tangata o tatahi o te Paratika (Baltic), he repo hoki. Na te wliakaaro a te kingi, na te uaua o tona iwi, i wakaturia ai taua pa. lie raca tiki atu nga kowhatu me nga oneone. fJariharja mai ana hei tanu mo taua repo. Inaikua nui te kaipukc o tera iwi Kei te rauraati, ka rere ngo kaipuke ki nga whenua, ke hokohoko ai i nga muka, i nga witi, i nga hiako kau, ite aha, ite aha. E.tangi kei te~hotoke, ekore e puta nga kaipuke ite huka. Kapi katoa ma to reira nioana ite huka. Kei a Nowema te tutaki ai, a tae noa ki a Mei. Ko te awa wai \laori i wacnga i taua pa e tutaki ana i te haupapa. A, ka waiho hei huarahi tangata. A kei te wa e rewa ai te huka, ka takaa ai he hakari. Ka koa hoki nga tangata. Tera ano etahi taone o Ruhia kei te pito kite tonga kei te Moana Manga (Black Sea). Ko tetahi kei te pito rawa he turanga kaipuke ko Ilapatapora (Sebastopol). He iwi uaua te iwi o Ruhia (Russia). He niaha nga taonga o nga whenua ke e tikina ana i uta. A, tae atu ana nga kai tiki ki China ra ano kite hoko ti. E roa ana hoki te haerenga ki China. Kei nga hotoke. Ka noho ite huka. Na reira i roa wawa ai. Na ko te taenga atu ki Haina (China) ko te hokinga mai. Ka toru nga tau. Ka tae atu anc ki Haipiria (Siberia) kite kimi ivory huruhuru kuri aha, aha. Na ko te tuawhenua ko waenga nui o te Parataka (Baltic), o te Moana Mangu (Black Sea), he mania kau. Kahore he maunga. He roa hoki me ka haerea. Na, te hoenga mai i Pitapara (Petersburg) ka hoe atu i roto ite awa—hoe tonu atu. Na-ka tae ki te wahi e tata ai ki tetahi o nga awa e ahu kc ana kite Moana Mangu (Black Sea) kite Moana Kapiana (Caspian Sea) ranei,na ka ma roto atu i te awa keri. Ka puta atu ki tetahi awa, hoe tonu atu, tae noa ki waho kite moana. Na, me hoki kite wahapu ote Paratika (Baltic) me wjiakataki nga whenua ote taha kite Haurrro (Nota). Na ko te whenua e anga atu ana ki Engarangi (England). Ko Nowei (Norway). Ko Witana (Sweden). He maunga teitei kei waenga. Ko te taha kite moana nui, ko tua hoki o nga maunga ko Nowei (Norway). Ko te taha kite Paratika (Baltic) ko (Witana (Sweden). He whenua macke era. Kei reira te kauri pakeha e tupu ana. Ko te tino rakau pai hei rewa kaipuke Ka main te irona o Witana (Sweden). Kei te pito atu kite Hauraro (North) ko Raparana (Lapland). Ko te whenua tenei kua oti rate tuhiiuhi ite timatatangao tenei koiero. E toru nga marama tuturu e ngaro ai te ra. Kahore i tukomaha rawa nga tangata o tenei wh' 3 """

na te maeke hoki. He iwi tangata popoto tera, he ngaunga hoki na te makariri i kore ai e roroa ike. A, e pera ana ano hoki nga kararehe. I kawea ki reira te kau, te hoiho. te hipi i mua. He whakaaro na nga kai kawe kia whaka tuputupuria. Na, ko te nuinga i mate ; whanau ake he kuao torutoru nei. Hua noa te tangata tera e nunui ake. A, whito noa iho te tupu. E hemo ana o reira tangata ite kai. Kahore hoki e tupu ake te kai i te huka. Ko to reira kai, he rimurirnu mo ana. E kohuatia ana. He ika te kinaki. Ko nga kakahu he hiako kekeno he Renctia (Reindeer) e hurihia kikotia ana nga huruhuru ki roto. Na, ko to ratou taonga nui he Renetia (Reindeer). Kei te tangata i whiwhi, kotahi mano renetia (reindeer) e haere ana i tana mara, penei mete kau nei te rarata. Ko te kai ma te renetia (reinkeer) he kohukohu- Kei nga toka kei te whenua, e piri ana taua taru Kei te wahi e ngaro ai ite huka ma taua kuri ano e keri. Ko o;ia haone, ko ona waeTvae hei ko mana. P3 kainga ana ano taua taru e o reira tangata. E kohikohia ana e nga wahine ite raumati. A, ka oti te kohua, ka tukitukia aka rongoatia hei kai, hei paraoa hoki mo te hotoke. He waiu te kinaki. E waiho ana c taua iwi te renetia (reindeer) hei hoiho. E kore ia e ekengia e te tangata, engari mana e to te kaata a tona rangatira. He koneke te kaata, kahore e pai te wira, he tapokopoko hoki. Mete waka tiwai nei te rite ote koneke. Engari he papa kei mnri ote tangata hei whirinakitanga. E hereherea ana te tangata ki taua papa kei taka kite taha—a ka mahue i taua kuri. Na—e raauria ana e te tangata he toko mete hoe maori nei te ahua, hei panapana atu i nga rakau, i nga kohat.u e takoto ana i te huarahi. E herea ana hoki he pcre (bell) kite kaki ote renetia (reindeer) ate tangata arahi, kia mohio ai ona hoa haere ma ratou e whakarongo mai aka whai mai i muri i tona. Kahore atu he tohu e mohiotia ai te huarahi, e tika ai te whakaaro a te tangata arahi. Ko te ra anake ite awatea; i te po ko nga whetu. Kei waho atu i Nowei (Norway) ko Aihirana (Iceland). He motu. Tika tonu tenei ingoa, ko te whakamaoritanga, ko te whenua huka. Ko te nuinga o te motu e kore c nohoia e te tangata, He niaunga tiketike kei reira e ngaro tonu ana nga taha i te huka. Ko nga tihi anake kahore e t-auia e te huka. He ahi kei reira e ka ana, e muraake ana i roto ite whenua. He wa ano ka rere i roto ite maunga, mete mataa nei te ahau aua retva ite ahi. Na ka mataotao ka whakarangitoto. He whenua ru tera. Na ka ru te whenua, ka kokirikiri ake te ahi i roto i taua maunga, mete mamaoa mete paoa mete pungarehu mete puogapunga. Na te kaha ote ahi i ehu ake aua mca. Ko to konei ru, he ru noa ake nei. Ko tera, he kino noa atu. Ko etahi o mxa puke-

puke e heko ana ki raro kite whenua ko te wahi itu ai, ka waiho hei roto. Ko nga maunga e ngawha ana, ko etalii o nga awa, tuawhenua ako ite ru. Ahu ke atu ana te wai, he takere ke. I tetahi tau, ka puta mai tetahi ru nui. Erua nga awa ahi i rere mai i roto ite maunga. Here tonu raai-a-te awa wai maori-a-maroke ake i te ahi ka rere tonu. Ka tae ki tetahi roto hohonu. Aka wliakakiia kite pungapunga, te rangitoto. Ka rere ttnu atu. Na, ka tae kite pari. Ka rere iho ki to mania mete wai rere nei te alma. No te rerenga ki raro katahi ka nui hacre mete waipuke ;to rite. Kotalii tekau nga maira te whanui. Ko |te hohonu-hohonu noa atu. Ko tetahi o nga awa 1 40 maero o te pakarutang. mai, a tae noa ki te moana nui. Ko tetahi 50 nga macro He tini noa iho nga tangata nga kuri i mate. Ko etahi, na tc ahi. Ko etahi na te piro. Ko to nninga, na te mate kai i patu. Ko uga kai katoa i kino ite pungarthu. Ko nga ika, horo ke ana, he moana kc. No muri rawa, ka hoki mai. E iwa mano nga tangata i mate. Ko o reira rakau he ririki nei \ ko nga wahie he mca tere noa mai i tc tuawhenua i Nowei(Norway). I kore ai te rakau o re.ra, he tahutahu 'aoa iho na o ratou tupuna i o reira ngahcrchcre. Na reira i kore ai inaianei. E nui ana te ngawha o tera rnotu e koropup'i ake ana ite wheuua. E penei ana nie Rotor un nei Engari tikecike noa ake o reira i o konei Ko tc haupapa huka ia kei te taha tonu o te ngawha. Na, ko te mutunga tenei o nga korero mo enei whjuua. Heoi ano hoki uga whenua i ata mohitia e o matou tupuna i mua ko eueianake kua oti te korero. Tera ano etahi whenua o Ehia (Asia), kihai i ata mohiotia ko Inia (InJia), ko Haimi (China). I tae ano nga tangata ki aua whenua : toko toru nei nga tangata i tae. He koura, ha inea kakara, he kakahu papai nga mea i tikina atu i reira. Mo ngu kingi anake,njo ngarangatira nui: he nui hoki no te utn. E rua tahi nga ara i haere ai nga kui hoko. Ko tetahi i pokaT atu i Oropi (Europe) ka tae ki Hiria na, ka tapahiaatu na wacnga ote tabora nui. Ka tae atu ki Upereri (Euphrates) aka hce atu ki waho kite moana nui. Ko te hokinga mai i na reira ano jko nga taonga na nga kamera, na nga hoiho i waha mai. Kn tetahi ara ima Ihipa. Poka atu kite Moana Whero, rere atu i te moana nui a Inia. He mea haumiri tonn i te takutai te rere, a tae atu. Ko enei ara erua he ara roroa anake. He maha nga marama i pau i te haerenga atu, i te hokinga mai. Iti nei nga utanga i rino mai. Engari me korero te ara i kitea i muri nei, i hohoroai te tae.

Tatnati "Waka Nene te tama a Tapua o Ngatirangi o Ngapuhi he tino toa nui a Tapua otira he tangata pai ano he tangata Atawhai, kite ope hacre he taagafa karanga kite Manuwhiri, he tangata Wakakore whawhai.

Erua nga taraariki o Tapua kua mate, ko i'amali Waka raua ko Eruera Patuone, nga me c ora ana. Kua rongo nga iwi katoa o tenei motu kia Tamati WakaNene, nga Pakeha mo nga tangata Maori. He tino tangata pai a te Waka, he na; tona aroha me tona atawhai ki nga iwi kutoa. e hara i tenei takiwa i puta ai tona rongo, no mua ano, no te \va i ora ai tona matua, Kua puta te hiahia o te Waka i te takiwa kihai ano i nui te pakeha kiuta kia wakamutua te whawhai o tona iwi o Ngapuhi ki nga whenua, kua puta tona koha ki Taupo, ki Tauranga ki nga wahi i nui te whawhai imua, nana hoki te hoiho tuatahi i tae kia te Heuheu ki Taupo, nana hoki te hoiho tuatahi o nga Maori i puta ki Ngatikahungunu otira kahore i papatahi te atawhai o te Waka ki nga tangata Maori anake, i nui rawa ano tona piri me tona aroha ki nga pakeha i te wa i tahuri mai aietahi o Ngapuhi kite whawhai kia ratou. No reira ka haere rua to wakapai o nga pakeha me nga tangala Maori hoki ki to ratou kaumatuakia Tamati Waka Nene.