TE MAHI MIHINERE KI NIU HEPERI.-Te I.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VI, Issue 137, 25 March 1854, Page 2

TE MAHI MIHINERE KI NIU HEPERI.-Te I.

Kite Kai-tuhituhi o te Niu Tireni. Ekoro, —E whakaaro ana au, tena pea e paingia e nga kai korero o te nupepa etahi kupu whakamarama mo enei motu, mo nga hua hoki o te whakapono ki enei wahi. Na lonei whakaaro akn, i anga ai :m i luliiliihi alii Ki a koo. In: moa lioki kia wliakanuia to nialii tvh.'ikapono o wli.ikahaerea iifi u ahan. Ko icialii waliiotokuokahanoi honrnngamai no nga wlienun o li; iiioana Mario kit; 11 molu, :i, wliakawliirinaki inai ana to whakaaro o I'oi llakciia ki riinga ki enci tini nioutoro. Ko to nintu o to pito whaknmiitiingn ki to Tonga o Nil! Ilopori, ko Anoili'iiina. Ko lo a\v:i o iiMioi mom i to llan-awru-nia-Tonga i wlrikalalulnrin o IVno Oriwa i riinga i lo kaipuko o lo Kuini :i lo "Ngaro." . Ko lo ralimi'i o laua molu 20° ll' !>", ko to rouiluri, I GO" ill' IS" !•:. iWoalanga ko lO'T.O'. Ko lo lai tiiliiki koi V, koi C, I liaora, 20 monoli. Hi: molu nohiiioiii lenoi, 50 macro awhio kaloa ; kiliai louoi moulorc i lino pai. K lakolo ana nga liua o (o rn o lo wlinuariki, na roil a alio poa, na ana moa i linaina ai ki runga. Ho \va mannga kail mo ana noaalu lo likoliko, ko nga wharua pwlki a hia ra nei moa rahi, ko nga moa ririki on. ana. K wliakalikatoiin ana nga Inlia o ng. inaunga, whaili ana nga wharua, o lion ana ki raro. Koi to laknlai toiahi wahi onoono laopn, koi (o laha runga o nga wharua lioki, koi roira nga ngakinga, koi ana wahi nga langala o noho ana. Ki nga lako o nga maniiga mo waonga rahi o era, o in ana ki lo talia lai, ho kotore pakuia l(! oueouo, In: otaoia noa ilio nci nga men e liipii ; na ki

ana maiinga. Ito lihi o nga inauiiga he one niatua, a, e liipui-iu ana e le rakau niinui. He kohalu Maori le iiitinga ole laha tai o te inolu, kolahi wahi ko to kohalu ngahoro. horo noa. He uui te wai o tana inotu, a, ko le toliunga o tana iwi ki le whakalakoto wai keri hei ringir'mgi, hei whakaiiiakiiku •mo nga inara —nui alu. lie repo ano to tana moin ra, e pai anaara hei vvhakatokanga taro; otira ko le lini o ana repo e waiholia noalia ilio ana, no reira le laki o nga male luhauwiri o uga kirika. Ko nga rakau liua o tenei inolu, ko te kokonaili, ko le taro, ko le paiinua, me ara mea ririki. Kua ntaina mai le aporo Papa; e lupu pai ana, a, tenei ake ka kapi le inolu uei i tana mea. He nui nga ngakinga taro; ko le lino kai ia o taua iwi; ko le In huka, ko le panana e tino ngakia ana ; a, linn kai ana ana iwi i era mea. F.ngari ki Tana, he 1110(11 lutala ki tenei, nui alu le iigahau <> te lupu ole uwhikaho. Ko le Kuuiara me am alu mea pera e lupu ana ki le niiinga o le inolu. Kua kawca mai le paukena mete nierengi, a, e kaha ana le lupu ki lenei mill<■. V. lupu ana aim le kanga, oliia, kahore e lino ngakia. He poaka, he heihei nga mea o reira, hahore alu he mea pera, ko (e mea ia. kihai i maha raw a. I nga lahaiahaotauaiuolu.a, i te lino awa, e hi ana nga langala i nga ra kaloa. V. lino inanako aiia nga langala' ki le ngohi; otira, kihai lini le ika i) icra'nioana, a, kihai i moniona. F ■ 'lain lakiwa o nga tan, e hopukia ana he tualia. Klioro e linoahuwhemia le langala ki lenei inolu; ora ii'ia i le kai; ko le mea ia, kihai i penei nga hua o ula, me uga liua ole inoana o tenei inolu me lo le lini alu o Poianihia ki.le marangai. Ko uga langala o lenei inolu, me le hanga inolu i 'ko alu, no le Papuana, he nikoro. He kiri pango, he upokii tele, ahua kino mai ana nga kaiiohi, otira, he reo ke i lenei, i lera i nga moin kaloa. Kihai i roroa rawa era langala ; otira, e ngaliau ana, e mama ana ki ie haere. Kihai i penei te lohimga 0 nga langala o lenei inolu, me nga inolu o ko iala'atu, ki to lohunga o nga rangalira o nga inolu o Poramihia ki le .Marangai, me. ara alu langala o Marai. Kihai i penei te papai o a ratou waka, o nga palu, o uga whare, o nga hei. me ara alu mea. Otira, lie iwi niatau kite ako; e whai ana hoki ratou ki nga maianranga o nga langala main kaha ake i a ralou. Khara ralou i it; iwi maiigere; e inaloii ana ki le malii, a, e. pai ana hei malii mo roln i le whare. Kihai i penei te mangai me uga langala Maori, kihai i pera te inanawapopore; i penei le maia me nga langala .Maori, ko | le mea ia, he nui la ralon arolia, a, e alma ' marie ana. K rite ana le kino n te ngakau o te langala i nga wahi kaloa o to no, otira, na nga tikanga n ara whenua, o ara whenua e puka ke ana, a, no elahi am rilenga i roln i te langala, ka poka ke la tenei iwi whakaaro, ta tere iwi whakaaro, e kilea nei ki le iiuiuga o te ao. Kono wawahanga o le. iwi nei, rrima ki runga kite inolu iiei kolahi he mnliike; ko nga'ingoa eneiaaua mea: —ko Auerekauha, ki) Timehi, ko lluho i le longa; >o Anaii-mia-liai, !(o Aneilio, ko Anaii-una-he, ki le tuaraki. Ko euei kainga, ko lona raugalira ko lona raugalira. Otira, ekore e kaha In mana o nga langala ki lenei molu; ko uga langala.kaioa e malii ana i in ralou i pai ai. Ko nga loa, me nga langala makiiiu nga mea e uialakuhia ana; kei i a ralou nga mana. Ite kiiareianga o lenei iwi, chara i le. arolia la ralou i rongo ai, engari kiMe welii te mea hei whakaohoi a ralou ua reira i rongo ai, i ahua lika ai; koto welii hei palu, ka mea i lenei mea, ki lera mea. Ko nga inolu e kilea alu ana i Aneiliuma, ko Taiia, ko Huluna, kei te laha ki to Tuar.iki; erua le kau ma rinia niaero eloru ma rima ra uei a Huluna. Ko Huluna le niotii : whakamuliiuga mai i te .Marangai o cuci liuiuga inoutere. Nnnnhi iho i Aneiliuina; ko Tana ia, he nui ke ake. K bono ana le waka o uga I in molu uei le hokihoki, a, e mea ana 'an he pai lera kia whai ara hei kawekawc haere mo le rongo pai, ki uga langala e araia ana e le pouri. Ko te men nui i runga i le molu o Tana ko tana puia: e lata ana ki Pali Heoruha. Ite aonga ole ra e puke noa ana le puia o laua whakaari; i te po e puia ako ana te iiiina, whakarunga; e ala kilea alu ana i lenei inolu. I le wairokirokitanga o te moana, i le miiri hau raro, ka raugoiia te wheorolanga o taua wha lariki, engia ano, he repo e (angi ana, a, liaruru haere ana me le whaliliri, bono touii mai. I ana langihauga mai e keke ana, e ohooho ana nga lalau, me nga mala pihi o a nialnn w'hare. I nga inarama kua paliure ake nei e kaka touii ana laua ngawha. Ka ahuareke ano le langala ki nga korero mo le reo o lenei iwi, ki nga likauga, te kalma nic ara alii mea; otira me whakarere ara i lenei wahi, kia abei ai le wliakahaciv; i aku korero ki nga mea i rolo i to whakapono.

Ko to oiokolimalanga o lo wliakapona J»i lonoi moiii do it 1 t;t 11 IX-W, no Ilainoa nga kai wliakaako. Ko nga Miliiuoro 010 inaliili, :no It' lull IKiS. 1 I;iii:i lau ka nolioia lo nintii nci (.• 'lf l'auora, o To Kofi mo tt: kai-wliakaako. I lo tan IS ill, ka lioki :i To Paueia ki 1 (anion; nakolokai-wliakaakoi. wliakaroro i Inna malii. K;i nolio nci ko To Koi'ianako iitiifiiuna nga, tnu ka lac mai aiiati i nga mamma ktia pahika ake noi to kau iiiai'iina. i'on.'i pn mai inalon i U; w:i lika. I wliakakiica mai lo alawliai o 10. Aina. i lo kniiwl'aiilanga o oua pononga i 11111:1 mai 11 tnkii laoiv;.!, mai a, knaiiui liacro lo liiaitia n 104 a iwi noi Ui nga tikanga lapu o loiongopai. No konoi i kiloa ai kia tokoina nga iniliiiii'i'o hoi mi'lii koi mataolao ilio to wliakaaro o lo langala ki ana moa iiiiniii. Ktoni 1111:1 kainga i lo lalia Tnaiaki i liikna mai ki an lioi iia!-:ni;ga ; ko lo pilo ki to Tonga i wailio ki a 'J'o Kori. I niiifi mai o toia, ngalian lonu tana iwi ki 10 wlinkapoiio, a, oliaoro lika :111a malum rawa 10 kako. Oliia, kaiioro ko am lit: moa lioi wliakapnakanga i onoi, i uga atawliainga iiiiniii, i nga wliakanrolialanga i nga tolmtoliii liono alu, liono alu. Tena ton lianga i! to alawliai o lo Aina! Mi: tail pai lanliou nci. Kahoi'c lie maleinair o inaua ki to 111:1! 1 i i nga 1110 a o tc wliakapono i to roki o to tan. 110 111:111:1 laonga alu, nni ana to owlia mai o lo iwi o toiici moiii, a, kaiioro kail lie liarnliaranga o in ratou aroha inofoki noi. Ko nga langala o tonoi inotn ."000, ko tc miiiiga o cue! kiiii wliakaroro i nga rilcnga Maori, kiia lalitifi 111:11 kilo wliakapono, kua liinliin ratou kia wliakaakona ki uga rilcnga pai o to pono. Ko tonri kaiioro lio kalia o lo liunga nolio noa kilo wliakalio itc Kongopai. 1 nga walii kaloa o tonoi inotu olu maia ana nga kai pupiiri i to pono. Nni am lo pai o nga langala ki onoi rilcnga lion Konga langf.ia ngannliaii.tomi konga kainga nolio pipiri it: langala kna lalinri mai ki to wliakapono. I Ana-aii-ln: i nmaatn o taku taonga mai, kolmi nlia ana to kai wliakaako i liaoroki fi.'ira, o lo liunga pouri; ko lonci, kna liaci'c to niarania ki to lialiolaiigamana, kna in lit; uliare kura kua tonua alu lie kai wliakaako!

15 mii ana to tangala ana liui ki to karaUia ; ki nga kaingaonga Mihiuoro, ki nga kainga mamao am ano lioki. 1 Aniraikanha, itc kainga o To Keri, i lianga lie wharc karakia kia rua ran to pu ma riina ki rolo; ko tonoi kna purii tana, wharc a, e mcii ana kia wliakanuia. Ki tuku kainga u lianga ana ho wharo karakia kia 700 langalu ki roto, a. tonoi akc poa ka lonio laua wluive. I tonoi tiikiwa clo.'ii ran tangata c liaoro mill ana ki tc; karakia. I nga karakialaiigakaloa o haoro inai ana nga tangata, a i to nolinanga ai ki to wharc karakia nui atn to mai'ic mo to pai o to alma. 15 kalia haore ana to inalii wliakaako i roto i nga knra, pula noa i tonoi motu. 15 inanakonako lonii ana to tangata o konei kia akona ki to tini o to moa ; ao ano koki r;i, o poiioi ana to kalia o nga wliakaaro mo to tangata o NittTironi nio ara atn iwi o nga Marai i i'oranihia ki to Marangai. Nil le moa to tino kalia, ai lie koro. no nga kai wliakaako, lie kore pnkapuka inc ara alu moa o lika ai lo'inahi kni'a. I aku kainga o lorn kolalii to kan ma loni o nga knra, ko nga tangata o aua knra 700. Ko nga tangala o tokn knra ako i iakn kainga 130 o nga tangata o whakaakona ana. Koi konqi to ho, hi' koro l;;ii wliakaako, ho kon; minita Olira, i roto i to wiki o wha nga Imihninga tangata ki taku kainga i to innri-awalea o wailiu ana ora lii-i monita mo ninna ako noi. Erinia to kan o nga tangata ki tonoi karalii akn. Kna tiniatn to malii kura c Milii Ingiri ho laikotiro noi, ko to nolioanga ia ki to knra o piunaii ana. kai iho ano, moo' ilni pi'ia mo nga knra o nga wahinc o nga Miliiiioie ki llamoa. Tokowarn nga koliri> o tonoi knra. tokonsa o onoi ho tamaliino ih 1 "' nga tiuo rangaliia lokorua o tonoi pilo o to mom. lie karalii nmri-awatea ano linki lona, orna to kan o nga waliino ki lora ; a e waiho ana ralon hoi kai-\vl>akaako. Ko chinti o iiira tanga'.a c tino niataii ana ki tc kororo puk'ipnka' ko otahi o inatan ili ana.. ko otalii kua liniata to malii whika, ko nga inalanranga ili koi nga tangata katoa. 15 rito ana lo malii o tora lalia o to mom ki tonoi, o kako ngatatahi ana to malii knra. Koi iakn taha, kiano i ata kalia noa ta to moa lioki, no iiinri lonoi; ongari to To Korl (aha, kna tini to tangata ki tc wlinknpono kna mii ako to maian ki nga rilenga o tc tika, a, kna alma tnlnrii ana tini tangata, kna laiinga ki aua rilonga pai. Ko to knpn o tonoi lakiwa o hapainga ana ki tonci wahi, niai raia koi nga topilo lonoi oto ao whakapimo. Ko tana knpn tenci, —*' Ko to kai-whakaako kna riro koi waho" Ko lotalii tonoi o nga men o ttikna atn ana ki nga tangata i to lualahi, ko to pukapnka o to Alna, kia lirotirohia ai o ralon, kia kororo iho. a, ko reira to Wairna lapn o tc

Atna piiin alu ai kilo wlial;atnarama i tana knpii kin litnlnit ai o niton ngnknu kia arolia ai kilo pono. Kwhan ga'puknptika laia oti te in ki le rcn 0 lenei iwi. Ko It: rmigo pai ki a .Makn ktia tiikua atu ki Poi llakcna i ugn Maramn e lorn i riinga i le puke Miliiiirn; i a iio.nii Wiremn, khi laia mai i reira, e nohinohi hoki te men la pnnbsspuka o kouei inn nga mulii pt'va. Kalam pea tea pnla tana puknptlka, n, ko (o tuatalii ia o njia tiuo mea kiia laia ki le roo o teilei iwi. Tcnci ana elahi imkapuka e maliia ana; a, kiia oli le whakaiiiaori e Te Keri lelahi pukapuka ole reo o Kromnngo. lawn reo i i lenei 1110(11, ko lenei latin me lima reo, ko teilei mini me lona ; ko le rileni-a lenei i i<gn (alia kaloa o ugrt kaiu;;a tile .V.iltinerc. I'enei auo ns-'i 'langnla kai whaknako no llanioa, no !(:ii-i>loiign, e kieero ana i nj;a reo ke ole iwi 11 ti'iiei mom. Kei konei aim hoki nga laiigaln o'l'ana o lluliina.a, erua n;;a reo ke t: ktirerntiaanae tana Kuii.m latK-ala i waiho iho i a matau e I lone NViie--11111 i rere ra ki I'oi liaUena. no iiga »»»'" " Ki'timuiiga, o Pali, o Nina, e korero ana i ni;a reo ke eloni. Tern ra nei telahi 1.u.-a i llropi e penei ana le reo niaha. (Itira, ko enei reo maha liei arai i le ninlaiii'iiiigii, liei wliaknroa i le kiiarriauga. Ko If Kino lenei o Pnparn, charailepniiii<a olera o I'clikolr.i. Ko le rarurarii 0 iiga reo malia kei lenei mom, elr.ua i le lolm pai no le Alua. Ko nga lolm euei <> le liafii, <» <•> kuare, ole he, le reo maha. Ma It! whak.ipouo, me tc! malaiiraiiiia e whakaruarua uga reo. "He 1 in? ke nga reo ki tenet ao, olira, koliihi aim reo ki It! rangi." Ko maloii e korerorero ana i roto i enei reo maha, he kupu lorulorii nei ia i roto i etalii- li lino liiahia ana kia wlinkapaittgin (a inatoii inahi e (e Alua,. kia waiho ai lenei molii a Aneil"iim.i lie. 1 pera i roto i Mil lleperi, me I 011 a i rolti ' Heperi o miia. "Ko tera molii rniigaiirn" eai ta Hata Iloinana," le rama o Karamuia wliakaakona ai ki reira uj'a liapn e haere iiiaku ana, me nga lira oniaoma, ki 1114:1 likaiign pai ole uiulum-uug-.i, t> le w!r,\kapoiio." N:i ko an Tohoil i roto i le pai. lloa.m lacii.i.