TAHRITANGA KAIPUKE.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume V, Issue 125, 6 October 1853, Page 3

TAHRITANGA KAIPUKE.

Pouri pu o matou ngakau ite meatanga atu ai ki nga kai korero nupepa, kite tahuritanga kino o te Herena te kaipuke o te Makanamara; o Poi Hakena. No te Parairoi, i lo 10 o nj;a r;> o lc Marama, ka paoa tana puke, male ai i reira a Penoi I'araoni;, lo luhiincle, ino nga kaulioo lokoriina. Ko nga kororo i iiiuri iho nei, na llori Korana, ho laugaia lailamariki, no runga i tana puko. Ko nga kororo ouei: Ho rowa torn a to Hereon, ko nga tana, 20ii. I lore nun tana puke, i Mercpoui, o aim an i ki Hokiauga. iNo in 23 o Aknhata i rere mai ai, ko Ponci Paraoue to rangatira, ko to Nina lo kaipuko o tana rangatira i nuia ai; i lahuri tora ki to inotu o liana Paora, i to rorcnga mai i Pirihilori, ki Moriponi. I lo rorcnga mai o lo Horaia i Moriponi o pai ana lo nioana mo to alma o to I'angi, a - -lata noa mai kilo nioln o Mil Tironi; no U! wain, lo iwa ra nei o nga ra, ka kiloa lo inolti noi. No reira ka pa nga lian niinui, o to Aurn, nga liau kalia, i liono tonu nci i rolo i nga ra kua palinro. No rolo i atia liau, ka tnkutiikiia nga ra, ko nga moa i waiho ho moa riwhi. Kaha tonn to ngarn i reira, a, o paoa hacrolia nna to puko, o lore papae ana to puke ra whakalc-lua-whenua. E kororo arnha ana nga langata i ora mai, ki a Penei Paraono; i ala.lupalo laua rangatira, i moa ia kia whakahokia lo kaipuko ki waho; otiia, kaha tonu to liau; no konci, ka tukua nga ra katoa kia In ai to kaipuko. Itokohanga iho o mama ana lo puko ra, ho pohi koham hoki kihai itaimaha i lo (aonga, kihai i puru lo kaipuko, no rcira i tupoupou rawa ai. Whakaiiialau noa, a, kihai i puta ki waho.

Tckau i)i:t lain nga ra i akina haereiia te puka in e to ngaru, Ik; rangi ano kei tc wahapu o Manuka, he rangi ano kei 1c wahapu o llnkianga. Whakanialaniatau noa ralnu ki (c whakalapnko i to puke ki Uokianga, ki Kaipara, ki Manuka, oliia, kiliai i (aoa. .'ala pit a le llerena, ki Uokianga kilc am ana i lelalii kaipuke c lan niui ana i reira. Kiliai a l'onei Paraone i malaii kite kaiwaka n Ilokiauga, o lulu ana lo ngaiu, puta noa to ngaru, i tolalii (alia, i lelalii (alii. No konei, ka ion: atn ki Manuka kilo niea, mo kaliorc c lapoko ki ia awa. .No le Parairei, i lo 5 o nga liaora o lo mini awalea. No lo whakatapokoranga, ka lore papaclc puko ra, a, wliauo okc noa kilo loka e kokiri, ra ki waho i laua walii. I lenei walii, kaliorc lie pulanga o lo puke, kiliai i kalia lo re re, a, iiui'iliia ana, mo koro ra noi c pula. I lo liiirilianga o to puko, ka anga lo loro whakaula, a tapoko noa kilo koru. Ka lala i konei lo pula o to pn, 'iuia ana c to wclii aua langala, lukua ana lo kaipuke kiula, ki to walii one. Akina aua i konoi o lo ngaru, tapaliia ana to rcwa kia ata in ai to puke. I tciiei walii, poro pu to puko ra, molii ko lo Mm, niolu ko tc kci. Ko nga langala kaloa i lo kei. Tukua ana ho poli i kouoi, oliia, pa kau ano ki (o wai, /a pa kia o lo ngaru lere lonti alii. No kouoi ka kau alii olalii langala tokorua, lio moa hero lo alio kilo himga ra. Kiliai i u kiula, i le kalia o to ngaru o lo ia. Tae whakaiiaua ki to pakarutanga o to puko ra, to liiuiga tokorua. Ka whakaaro le Ininga ra i fcouei, mo noho i to puko, a, kia pakaru ra ano lo puko ra. Kiliai iroa, ka titan le kaipuke ra uiaiigiingu kero nga papa; uo le paringa ia ole tai. Tokorua nga langala o tc papa lakalukahi, ko lo liihinieto ko lleini Halana, ko tc kauline ko Kruora Iteweli; le pulanga o lo ngaru riro loiiu alii rao kilo inoana. Ko l'onei I'araoue mo ehinii o nga langala i lo pareunia o noho ana, o kore.o aua i to pukapuka inoi kilo Alua. 'l'onio lonu laua paroniala ra i lo wai ole ngaru taupoki mai, liacro mai aua to ngaru i lelalii l;ih;i, i lelalii laha. I lo kororolanga o aua inoi i rolo i lo pukapuka, liinga ana to rcwa, male lonu ilio lelalii lamaili 15 nga lau; ko Taniali ilarora le ingoa o tana langala. Titarilari ana le puko ra i lenei walii lore kaloa atu nga langala. Kiliai tc Imnga i ora, i inalau kilo maleiiga o to himga i tero alu ra; otira, no lo kiienga o to linana o l'onei I'araono, o man au.i nga mate ine to niea aki kilo papa; i to' maleiiga aua patuuga. Ko nga ingoa o nga langala i male koia cnei,—Ko le I'ateno, no Piiilori, ko le tanielo lora, ko Heuo llatini, no Toakei, Itewana, ko .Ilori Meli, ho kaitlioe, no Tenepai, ko lo himga i whakalmalia i iiiuri nei, no le okenga ka wliakamatamalau rao ki to kawe i le whakalieke kiula. Ko nga ingoa enei o nga langala i ora mai, ko Ilori Korana no ltauana, ko Hone Koieinana, uo Amu, i oke tonei ki to Nina, ko Taniali I'eti Hewaua, ko llopali Wirouiiiliaua, no llanarana. I okc lenei hunga tokowlia ki rimga ki tolalii walii o to kei, mi te panga kiula lilaritari ana tc papa ra. Whano riro ano raion ki waho i le. ngaru whakahoki. Itiro whakaiiaua ralou kiuti; ko Ilori Karana he moa lo kiula, lioro ho ngoi, kua lala ki le male; i whara hoki to tiiripona o Wircmuhaiia. I rokohanga nga nioreliu nei c nga langala Maori i le aonga ako ole ra, i te 5 o nga liaora. K hari ana matou, no (e mea i nui te atawhaioaua langala ki nga I'akoha tahuri. I paea lo linana o l'onei I'araone kiula. keria aua he poka e nga langala Maori, tauiimia ana, ko lo korero mo le lauiiiiiaiiga lupapaku i uiealia o nga I'akoha i ora. Arahiua aua nga nioreliu nei kilo kainga .Maori ki nga whare o nga langala. l'o lorn e noho ana i reira, ka arahina mai kilo Mira o To Heiichaua i to kikitauga o Waitemala. Kaliorc atu lie langala i paea kiula, ko to rangalira anake. Krua nga poli, ko olalii kai, ko olalii o nga ra, me nga rororore, kua riro am kei nga langala Maori, c liaki ana. Ko le rcwa lorn, ko le I'oiuma, i ineinga, lea rero mai ki Kaipara i le ra i miiri mai o to llerena rerenga.—A'o tc Jtipelia ole Tonga. Tk Taiil'iiitanca o ti: "'Potiujia." K pouri aua matou ki (e moa, ka (aia nga rongo ole lalmrilanga o lelahi alu kaipuke i le lailii.uiru :no rolo i nga lupuhi e ken

louu nei. K mca ana nga langala orokonobo o enei inolii; katahi ano ka peuei le whenua nei le kaha ole ban. Ko nga korero o mini mai nei, he niea tiiku nun ki a maloii na Peuei Piiruhi; ko nga kupii enei o tana maleiiga: I rere mai le rewa torn a to Polunia i Moriponi i le li o nga ra o lenei marama ; ko Peuei Piiruhi le rangalii.i o rlinga. fc anga ana ki Kaipara le puke ra; ko le W'ireniu o Tamaki telahi o usa langala o rniiga; i a ia telahi wahi ole kuip.ike. Here pai le puke ra lac noa ki le 8 o nga ra, ka limaia i . konei le ban, kaha lonu le [inpiihi he haiiaurn-ina-longa; kareia p le puke nei. a, le whim o nga ra. IV) le i", o nga ra o le. Marama, ka kile a Peuei Piiruhi 160 maero le niamao ole puke ra, i te. iiiawliL-iimi ile awa o Kaipara. haba lonu le hail, no konei ka iukiiuiki.it nga ra, ka tu noa le puke ra. I matau tana rangalira, mei reia tonulia mai i tc ban ra, chore i! lapoko ki le awa o Kaipara. Po wha itu noa to puke ra i waenga moana, kaha lonu le hail, kahore ho lukiiliikiinga. Marie kia huri le ban ki le. Tonga ntii, ko te niea lenei le rere papao le puke ra, aim ana ki waho, lore whakniiiuii ana ki le Tuaraki. I lo I!) o nga ra ka tukuliiku ili te ban, whakalerekia ana i konei e Peuei Piiruhi, aim ana ki le awa; no let o nga 1 aora i huliluilia ai nga ra. No le 2 o nga baora i te 25 o nga ra ka kitoa atu te tuawhcniia lo maero le niamao o ula, hacrc ki le lain; rmva. Kihai ano i ahei le whakatapoko i tauaaliialii, hiirihia ana te ilin, aim ana le rere Ui le hauauru-ma-raro. I le ala hapara ito 21 ole Mar.una, ka kitea loluawheniia ; ko le han he aiiru-ma-longa. li lore ana te kohu, kihai a ula i ala kitea alii e Peuei Pnruhi, no reira, kihai ia i whakalala alii; kowalalia una e le rangalira ki le ra, matau noa ia e 8 nga maero te niamao o lana puke i teawao Kaipara. llnliakatoaliaanai konei ii"a ra o te puke ra, kia we le pula ki le awa; ka haere ka pakoa lo tai. I te 2 o nga baora ka lapoko atc Polunia kite awa 0 Kaipara. Ko tc inea mangu ite rae ole wahapn ki le laha tonga, i penei ki le kapalui —F N x N.; ko letoliu ole laha Haro, koia tenei":-N. -!. W- f wl.akaaro a Penei Purihi ki le tai timu, wliiua ana te ihu ki tc, N. J K. e niaro ana hoki tehopua o te awa ; kahore i pua tcngaru, he amai anake. Maka ana le alio whakalalulii kite taha ki le Maran"ai, ole lahnnsi anga whaka-le-haiiaiiru. 1 ala kitea te laliuna o waho mete laliuna o te Tori, e whali ana hoki le ngaru i iiinga i ana laliuna. Ile niakanga ole alio, cwhiiu inaro—coiio—erima me le awhe. luamala! karangalia mai ana e le langala i lu kite ihu,—" bawbe rua." Ko le luhiniete, me tc taniele, i rnnga i le rewa a tit ana, e Hiiro ana ki nga laliuna. 15 lu ana a Penei Piiruhi ki letahi wahi lata ki le ihu; kahore. kail ho ngaru i kitea aiu c ralou- Karanga kau ano le langala wliakaiatutu i leihu ra, kite hawhe ma, ka hnrihia te ihu ole puke ra, no le nhiiuga kelanga, ka eke te kei, akma ana e le ngaru ki «e laliuna riro katoa am te uriui- "\. Tu'iiia ana nga piinga erua i lenei wahi he niea kei terepapaeki te laliuna o waho, c knperea am ana hoki etc ia. Akina ana le puke ra i konei, a, poro po i waenga mil, e lino la ana ho Ui le again. Whakawaiealia ana nga poti i konei, tukua ana letahi ki le moana. (onio lonu ake i lr. riu tore am ana. Tukua i konei nga poti o te. laha rurii; ko Te Wireinn i rolo i telahi, no le main nana te akina ai ki le laha ote puke. Ko tc pilo o te alio i man ki to puke, ko letahi pilo ki to poti; ko nga langala i maliue kilo puke i whin i a ralou ki le moana, i rolo i te ngaru, loia ana ki nga poti. Ko Penei Puruln, me lona luhiniete nga niea o muri rawa. I mate tc I'eue, i whara le linaiia. i riro hoki ia ki le tai me nga pouaka heihei; na tc ngaru i whin ki le wai. I whara hoki te tuhiiuele, le anganga mo nga mala. 1 010 katoa ana nga tangata ki nga poti, no te wcheriialanga ole po, ka u kin a. Ilohoro lonu le tilarilitari ole puke ra, bore he mca i pula ; no le lacnga kiula. ka uoho noa iho ewha le kau ma warn baora, bore he kai, bore he ahi. Moe iho, ao ake, ka haere a Penei Pui-iihi ki le luaurii, rokohauga atu e taknlo hacrc ana nga papa ile one. Ka kilclauahungu lahuri kahore i puta nga laongn o te puke ka rere ratou i le awa o Kaipara, haere mai | ana i reira ki Akarana, no le ata i nanaln ka tae mai kite taone. —So tc Mpeka otc Tonga. Ko te korero lenei o nga langala Maori S tokorua i liohoro nei le haere atu ki le whakahoa i le liung.i i ora mai i tana puke ta- ■ huri. Ki le nupeim, hi le iYiii Tireni. V. boa e te Kai Inhiluhi nupepa— Tena ra ko koe. Ko to inao korcr i teiici ki a koe

mo lo kaipukc i tahuri ki Wailakcre 1 tc It; o uga ni o Hepoioma. Kihai mao i kite ite paeatanga ni. I le ngaherehcrc matou n ariinru ana i tc'ponka; ko o ninloii kuri i main. 1 hacre iho mao i nga maiinga ki tc tuauru, rokohanga iho, c takoto hacrc ana tc taonga l'akeha i te one; whnkaaro ai mno, lie kaipukc lalnui. Kihai maua ipa ki nga taonga ; i anga ki to rnpu i nga tangata me kahorc lie mca i ora. I liaere a 'ramihana i te one, kite una i nga Pakcha tokotorii, /nca :ii ia, c wohi ana ana tangata. L'tmhia ana tana pntnc, ka mauiiii mai hoki 0 i.itou, innringa iho, hacrc ntu ana ia kite ringaringa. lie mca tatau a-ringa c ana l'akeha, rongo noa a Tamihana lokowhitu nga tangata i mahiic ki tc monna. I hacrc ratou i a ia, kite noa i te linana o tc rangalira oTainihana, i mca ratoukia tantimia te rangaiira ki tc one pacnga tai; kihai manai whnknac, liikitin ana kiula, Kri'innnan maun he pok.i, takaia ana te tnpapaku ki tctalii o ' mana, i konci kakurnpiko kite inoi, kahorc hoki lie piiknpnka koia te korcroai i nga ktipu mo te tanunianga e knrcrolia ana c nga MiiiitW Weloriana. E hacrc ana mao kci te inoi, ka l.'ingoliia mai he pnkapnka nni, he paipera pea, kororolia ana e ia. Whakaroiigo ana matou katoa; lokowha matou tangata Maori, tokowha hoki nga l'akeha. Ko to matcnga o letalii j whara i to kohatit o tc moana. Ka miitu tc korero otc pukaf uka, ka lanumia (c rangatira ra c matou. Jlacrc ana i kouci kite kohikohi i nga taonga. Ko te tangata ite anganga molu, i unlio ki tc talia o nga kalio poaka cluni, i a matou c whakapuranga ana i nga taonga. He \va tolo kau te mala o te tangata ra. 1 hiakai maloit i rciia, a, wliaugainga ana c nga l'akeha kite lam. Itc ahiahi, liaere katoa ana matou kite kaiiiga Maori. W'hakaworaworangia ana he wai, liorolioroia ana nga l'akeha, i nui hoki o raiou male i tc toka. iMcalia ana he kai ma ratou ; kai ana hoki maua. Kihai i timata ta ratou kai, i *- le lioalutanga ai, ong.iri, no tc whakatapunga ka kai. I mca matou, he tangata pai ratou. Iloalii ana he para:kolee torn talii; ua telahi atu tangata te wha o nga paraikete. lloatu ana hoki e matou ewlia nga ]ica pulu. I mca ratou, he hoko tcra, otiia i ngawari o matou ngakau ki a ratou, he aroha hoki ki le raugalira kua male ra. I le Ilalapu, i mca matou kia hacrc nga I'aMia, me kahorc ho lupapaku paca mai; olira, kihai ratou i tac, i te mate o nga waewac. Kihai ratou i orotau ki to matou reo, mci tc niea, kahorc i tac kite wharc karakia. I le Mauei, ka hacrc katoa nga tangata ki te puke tahui'i. Titarilari ana le puke; ko nga poli criia c pai ana. I hacrc ki tc rapu i uga lupapaku. I taugoliia mai clahi o nga ra i tc one, i pakaru clahi i a matou, c hou ana ki raro kite one. Ito Turci, ka mca nga l'akeha kia aiahiua alu ratou ki Akarana; olira, i mca matou, ckorc c kaha tc liaere, kiano i ala ora noa. Hacrc ana ano ki (e rapu i nga lupapaku kihai i kitea. I lo Wenelei, ka arahina mai nga l'akeha ki Akarana. Kihai i kaha tc liaere otc l'akeha ile malcnga molu. Tac akc ana ki tc Mira; waiho alu ana te l'akeha male ra i reiia. No to Tailci, ka lacatu kiTiri Kingi. .' Ima le poli mai to l'akeha ra. Tokotoru malou nga kai arahi mai; he wahauga ano o matou ua nga l'akeha nga mca. He koti, he kope mangai rim, he tarau mc telahi ata mea i telahi o matou, he paraikctc (awhitu, lie liaii, he pakartikarunga kahaliu i telahi, ko uga taro hci kai ma nga l'akeha i iciahi. Meoi ano ta matou, Na Hi:.m:ri: Wataiiauiii, Na Tamihana. Hcpclcnia 23, IS.jo. Konnno Ur.iiE Kf..—Tera telahi mea rcrc t kc i kitca ki le wliare o Te Hci, kci Ititama Kcreni, lona wharc; no te aia o tc. Mauei tana mea. Ilokohanga iho c tiihitulii ana a To Hci, oho rcre ia'ki nga karahi o lona matapihi, titarilari ana ki runga ki tc ~~ Icpu c luhitulii ra ia. I mca ia itc tiroliauga atu, na te inata taua mea, he mea pupuhi mai eto tangata. Olira, no tc ti'ohanga ai ka kite ia i telahi manii nv.ingt-.. « imlio piri ana i roto i nga kuri e takoto ana ile talia ole alii. Nckc atu i telahi pito o te ruina, e takoto wharoro ana (clahi maiiii ko, he kaliu. No kouci i kitea ai, ko te maun malign ra i rcrc whakarcre mai ki nga karahi oiana wharc, pakaru tonu alu lapoko tonu alu le maim ra, am lalii to Uiiliii ra, lapoko noa i te rua o nga karahi i le pakniulanga ai i a ia. Wore he ngoi ole Miami mangii, kua tiuia hoki e lo wehi, oiira no muri niai uci ka ora, tukua ana kia rcre .\o le hopiikanga ole kahu ra cle Te Hci, wliara noa nga ringa i ana lara. Xupcpa-a-ltd, no le Tuuraiii.