KO TE KARERE MAORI. Akarana. Hepetema 22, 1853.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume V, Issue 124, 22 September 1853, Page 2

KO TE KARERE MAORI. Akarana. Hepetema 22, 1853.

E hari ana matou ki nga korero ka tukua atu nei ki nga hoa Maori mo te kainga hanga huka ka whakaritea nei i Niu Tireni. Ko tenei korero nui, no tetahi o nga nupepa o Mcriponi, ko to Akn le ingoa o tana pepa, no tc 11 o Aktiliala. " Kua tac mai ki a inalou tctalii korcro c lino paingia ana, c mca ana to tangata he korcro ataahna tctiei. He mca iigalinu tend mo le hokohoko, a, c wliai take ana lend in korcro. Ko tana korcro tend: Tcra lie rangalira Pakeha, noAirangi, clino matalau ana ki tcmahi huka, cmca ana, kia liacre mai ki Niu Tircni kia wliakaakona nga tangata Maori ki tc whakalupu keha, lici hanga huka. He niira to mea hei hanga 1110 te huka, c tangohia mai i Oropi; ma nga lino tohunga o rcira e hanga. Ko nga tangata o Atareiria c inalaii ana ki le ngaki whenua, c kilo ana i te ngaliau o te tupii o tend lit kelia, 11 le piti, ki nga wahi kaloa o konci, otiia, ki Niu Tircni, ka pai ko akc le tupii, no tc mea, he one inakukii. Ko le tangata Maori c mahi ana i lend mca, (cna e ahnwhenua; ekorc <: nui le ttlii niona ; a, e nui ana le oucone monioua ; ko (ana poaka e manawnpalia ana c ia, ka waiho nga parapara o nga keha hei kai uiana, lie nui linlii te kai ma nga poaka i ana keha i le kainga mahi huka. Ko le tangata o lenei mahi e tino tuataii ana ki le iwi i te purapnra o nga keha, a, taca noatia le huiinga o nga keha inaliia noatia nga huka; tino inatau ia, ki nga men kaioa, K ala pai ana te liuka i hanga e lend rangalira, e nia ana tc huka, e kuluia pai ana; ki le mca c hiahia ana tc enigma ki tc iiialakilaki i tnua mea, e takoto ana ki to niatou wliarc luliilulii. Ko le rtiuanga o tend mahi i Airangi e hoottt ana i te utu mo tc wliakaiupuranga o taua mca KM. mo tc tana. Kei cnei whenua. ekore e riro attt clahi utu ki tc kai kohikohi, kahore hoki lera ritenga i konci. Kei enci walii, lie nui nga whenua hei whakalupn, he nui lioki te kai mahi. Nui alu pea te mauako o tc tangata apo ki tc moni, ki nga mea c hua mai ana i rolo i tenci mahi ataahua. Te mea i tino paingia c niatou, c haerc ana tend rangalira ki N'iu Tircni ki tc whakaako i nga tangata Maori, kahore tend iwi, tc tangala Maori i rile ki nga iwi kaloa o tc ao, koia annkc andia.enhua marieannngalikangaoia iwi. Nui ala to malou hari ki tc tangata whakaaro nui, ki tc hunga tangolango iitinui; ki tc hunga Intra mai i nga mca ngaro kite hunga ala wliakahacrc i nga tikanga pai, mo nga tin! mca, kua lukua mai c te Alua atawhai ki nga iwi nolio i tc ao. He nui nga painga o tc Atua c ruia ana c ia ki ruiiga ki to langata, me lie mea, c tahuri ana ki tc rapu, me he ineae whakawhetai ana ia ki aua mca pai ka waiho era hei whakahari i lona ngakati hei whakakalia, lici whakapai lioki i tona linana. Otiia, ko to niatou c lino koa nci, ko tc whakamaiangitanga akc o telahi iwikuare, iwi kai tangata, kite lilii oicwhairawatanga. He pai ki a malou, kia wareware nga iwi Maori kilo ratou kino o mua, tc whawhai, te hapai tana, tc pahua, le takahi, le tapatapa, mc ara atu he, a, kia tahuri mai ki le hokohoko, ki le ahuwlicnua ki le ranginwric ki le NVhakapono. Kua mea ke ano inalou ki Niu Tircni, ka waiho ia whenua hei wbakaniii mo nga iwi noho ki reira ; a, nga mahi c nieinga atu nci, ka

mii haerc lauamotu. Ko te innlii c koierolia aiu nci, na letahi ttimanga; ko clalii o nga tangata e wliakauru mai ana ki tcnei niahi, kci te whenua o Airangi, i Oropi, a, kua nui nga moiii tului mai mo tcnci moa, ki Mcrcpoiii. Ko clalii o nga korcro kci teialii rangaiira i konci, ko Tc Ilumvnna ic in—goa ; ko tona whare tuliimlii, kci tc kainga oTc Makoniako; ite Imnralii o Ptiaki." Ala oti ana nga tikanga o tcnei korcro, ehara i te mea wliakaaro kati, i to nica tito noa ilio ctc tangata. Ko tc ingoa ote Tu nuiakio tcnci inalii, lie nica whakahua ki nga nurcpu. Kna tuktia mai cia nga luika o tana malii kia matakitakihia ctc tini. Kna oti to wliakauru mai ki tcnci malii tc lUinanga wkakatuptt keba mo tc lianganga hurl ki Airangi;— lie Jlimanga ngaliau tern ki tc malii, kua nui tc rawa ki a ratou i l'Olo i tc lianganga otc luika. Kua wliakauru tc tint o nga tangata whaiiawa o Mcriponi ki '"nci malii, kia whakarilca ki tc kainga pai .u'i, ki nga whenua momoiia o Niu Tircni. Khara tcnci ito korcro takoto noa. Eliara tcnci i tc korcro take kore. Kham itc korcro liangahanga ake. Kaliorc aiu pea lie malii lici whnkawiiairawa i nga rangatira c whakarilc ana i tcnci tu malii. Waihoki lie nica whakaniaiaugi tcnci mo nga motu o Niu Tircni, ki le whakanui i ona ngakinga, i ona mara, ki lc w'.iakauui hoki i tc hoko i rolo i a ia. Na, ko lc korcro ki a Tc Marawcna ratou ko nga lion, kia nica atu c matoii, kaliorc lie whenua c peuci ana tc pai me Niu Tircni lici wliakatupit kclia mo leitei malii, motclianga luika. Nui rawa atu to liipu o Icra kclia, o, tc I'ili ki Niu Tircni uci ; licalia i korcrotia ai tc lukunga ilio ki nga kai ugaki. Ko nga kclia c wliakalupuria ana ki tcnei whenua mii atu tc papai, no reiia i liari ai o matoii, ugakau; a, c mca ana matoii ki nga iangal n .Maori c mcinga nci kia ngaki i lc kclia, ka oti pai icra malii i a ratou. Ki tc nica, ka ala toliiitoltuugia nga tangata Maori ki nga tikanga c pai ai ratou, ka tangata ratou, ka ahtiwhcnua, ki tc malii, he iwi marie hoki tc tangata Maori. Kaliorc lie malii pai lici whai i leuci i karangatia ki Niu Tircni i miia akc uci. lie mca noa nga koura o Karcponia, o Ala rcia, tcna ko tcnci malii, lie taonga nui kci rolo. Ka nui haerc lc malii ngaki whenua, ka kapi liacre tc whenua, a, ka wliai kai ma tc kau, ma tc piiikahu, ka nui haerc ana karaichc ki tc whenua. lie kai icra—to Iluka—o lino mauak'ihia ana ctc tangata: ckore pea, c kaliorc lc nui kite whenua nci ua oti te malii c karangatia ana c tcnci runauga. Ua oli nga wai luika o nga kclia le lango, ko nga parapara ka toe lici kai ma lc poaka, me ara atu kararelic. Kite nica, ka ata oli ta matoit c mcinga atu nci, ki (c mca ka whakatupiiria lc kclia lici hanga luika; ki lc mca, ka ala wliakauitukilia nga malii e karangatia ana ki Niu Tircni, ko rcira nui haerc ai enci motu, ko rcira hihipa ai ia ki miia, a, ka waiho tcnci whenua lici take whakanui mona, lukiilukua atu, ka maiangi akc ia i rotoi tc lie ki tc lilii o lc rangatiranga i rolo i.nga iwi, ka waiho ia lici ma takolorauga kai ma nga tini iwi o tc Moana Marie. Ka kite pea o matoii hoa Maori ki (c pai o (c Malii c korcrotia nci, ki tc niahi ataahlia olc Uunanga wliakatupu kclia; ka kite ppa ratou, ko tciahi lenci o nga malii hci wliairawa mo ratou, no konci, ka tika kia whakahoa mai ratou ki tcnci mca, kia puta ai lc wahi o enci rangatira. Emca ana malou kia tukua aiu telahi kupu mo tc Iluka, vclahi kupu hoki ki tc kcha c maliia ai lc huka; ko enci mca crua me ala whakahacrc. K tiuo malauria ana tc liuka c tc tini o te inngaia, waihoki, c lino paingia ana. No rolo i le liui o nga kai e whakatupiiria ana, kihai i mea, kia kotahi ickaio to luika, olira kci, tcnci kai, kci tcra kai. Kci rolo kci ic.Mcjiara, kci rolo kci te Pili, kci row kci

tc Iloni, kei rolo kei te Kcrcpi, me ara atu nica. Ko le rakntt, c tino reka ana i te huka he Kene, c tupu ana ia rakau ki nga Inia ki to Marangai, kite Hauauru, ki Parahira, ki Manira, ki le inotii o Porani, ki Poapona, me ara atu wheniia werawera. He rakau ponapona to kene, he penei mete to, ko te tiketike ewhilii piitu be moa ano crua te kan putu ; ko te ahua c penei ana mete to knkahu kia nut ia. Ko te whakaliipu mo tana rakau, he men tapahi nga to, ka whakalo ai. Ko nga pakiaka be mea keri, i rolo i nga tau katoa, kei nga pakiaka te wai o te huka. Ko te pakiritanga o te kene, ka tapahia, kawea atu ana kite mira liuri ai, ko le wai ka rere mai ki waho, ko (nun wai c lukiia ana ki le kohue, he lini nga kohue o tenei mahi; nawai ra i wai, a, ka pakekc haerc; ko nga 100 te kene, ua polo le wai, ka waiho hei whakau alii motehauga kohue ia. Ko nga huka o riinga o nga kohue, he men wlinknui'ii kite maraihihi, ko le inatiia enei ole waipiro, no konei le waipiro: ko le. inarihilii no konei, ko te wai tuatahi ia o te huka na oli te whakakoropupu. Ko nga p.irnpnrn ko nga nganga o ana mea e mahia neiewhangaiugn ana ki tcOkiha, kitopoaka, me ara atu kaiarehe. No le I'ili ma (e huka e hanga ana e te Wiwi. Ko le hulinga ake o aua ki-lia, luku tonu ki le kohue, maka lonu atu ki le alii. ; Ka malao aua keha, ka tapatapahia e te taugala, pehia ana nga wai kia pula ai; ko . le huka no lenei wai, he malm ke ona mea, j a, toioka noa le huka. Ki le mea IIOj paiiua laimaha o nga keha, 71 i pauiia wai huka kei rolo, ua pupuru, ua pula ki le ■ whakahukaiaiiga, ;'i patina huka inaugii, uci, a mahia, ka mahia ki le huka ma I paiiua, ko uga mea kokoko mai me nga ; marailiihi o tenei, 5\ knata waipiro. ' He huka pai lo le Pili, pai ke ake te huka o lenei kai i nga rakau katoa ; e pai ake ana te ' huka kite liliro alu, e reka rawa ana hoki ki le kai. Ko le kai ugaliau lenei ki le lupu i rolo i - te hotoke hei oranga ma te kan me ara alu kararehc. E nieiuga ana kite kai le kau i le pili anake ka uiiiuili haere te wain, ka inomoua le kau, he wa ngako kau. Otira, kahore he he o lenei ki nga kai whangai . kau, ki nga kai wakalete e mea ne.i, kia pa- : tun nga kau hei kai ua mimiii nga wai-u. I Ko te Piti ma, te keha ewhakaiiipnria ana hei hanga huka ; <■ ili iho ana lera i te Mangarawahara, e kopipiri ana hoki nga kaka- ; no, a penei aua leahna o lera mete powha- j la. Te mea i limata ai (e main' huka i -te . pili, ki le kainga o te Wiwi, he kupu ua | I'onipala kia kaua tana iwi c boko i nga j huka me ara atu mea i nga whenua kaloa o Pirilini Nui. I Poliimia, he nui (c mahi huka i le Pili, eiwa le kau o nga kainga mahi huka; pera ia, kihai i nui rawa tana iwi c ata kalui ana lana mahi ki ia wahi. I Parani, i nga tau 15 ka pahiue, GOO nga kainga mahi huka i te Pili. I te tau 1850, ko nga kainga hanga huka o Parani 100; ko nga tana c mahia ana c aua mea 5000, ko te titii mo te lana kotahi 60/.; lini kaloa uga ulu 500,000/. Kua lini haere lo wheniia mahi huka o te Wiwi i inuri mai o ia tau. E iiieiuga ana ko te utu o aua kai i rolo i le eka kolahi 10/. Ko tc Pili, e ai ko la lelahi kai lubiluhi inalaii, ko le pili, e penei ana mete mea e tupuneiki Ingarangi; kotcMangarawahara le ingoa ki Ingarangi. Ko le Pili te moa whai huka. Kua nui le mahinga ole huka Pili ki le [ whenua o Perehaina. Ki Airangi, i naia lata uci, ka mahia ki reira, nui alu nga inoni j c riro alu ana ki nga taugala o lana mahi. | Na, kua. oli te whakatakolo nga tikanga kia kawea mai ki Niu Tireni tenei mahi pai ; ' —tenei mahi whakangahau, whakaahu- ' whenua i le kai ngaki, lenei mahi whakawhiwhi ki le rawa ; ko elahi pai ki nga kai ngaki, ko etahi |iui e rere atu aua ki nga kai mahi huka. E

mea ana ntatou mc holioro to tiniata i tcnoi mca lici wliakakake mo Is"in Tirrni; ekore e kaliorc to Dili o lo ratva ki i cja Pakeha nialii o mca, ckorc o kakorc to kake o lenei whcnua ataahua, tcuci wlicmia liumario. E lino niatalan ana elahi o nga kai ngaki ki tc kalia o te tiipu o Ic Pili ki tcnoi whcnua, tc Mangarahara lioki E mca ana niaton, licoi nci pea te wlienua pai \Yhakaliara, lici nialii mo tenet kai; liaunga lioki tc nui o nga wai ki lonci vlviitia hci liuri mo nga mira; liaunga lioki nga awa hoi hocnga liacretanga mo nga Uclia, mo nga liuka; ko tc inauako ia o tc langala lioko mo laua kai i nga walii katoa —nui atu. He nui nga painga c aim mai ana i tcuci nialii, e tupu mat ana i tenci tako te nui o te vawa. Ekore ianci o aliel te mea am kia wliakaliorolioroa mai ntalii o nga kororo mo enci kainga malii liuka, kia ata malaria ai nga likanga?