KO TE KARERE MAORI. Akarana Aperira 7, 1853. Korero Whakahaere ki a Wereta te Reri.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume V, Issue 112, 7 April 1853, Page 2

KO TE KARERE MAORI. Akarana Aperira 7, 1853. Korero Whakahaere ki a Wereta te Reri.

Kua oho nga iwi o piriteui Nui kite tangi mo te matenga o tetahi o ona raugatira toa, rangatira tohunaga hoki. Nana i maea ake ai i nga hoa riri tona w henna lni«ii;—ii;in:\ lolahi wahi, i manloiiuai lo rougo o (Iropi, i rolo i uga lan etoru le kail ma whiln I.ua paliuro ake nei ;---ko lone lailaiilaiilaiigauio lona pakekrlangai kilca k wacnga o lc male, o lo inamaeo le whainga ; ko lonamaia mi 1 lima lolmiigalaiigailukuaalit c ia ki lona Kuini, ki loua whotina ako ,----. i ma noa nga lakiwi i noho ai ia, i rod i !'• lionori', nolo i lc inaiiolanga, ka male a ' • liuki o Wcrola,--ka haerc atu ia i Icuci ;;», ki le kopua o lc oia, i (<' warn lo kail ma wha o ona (ail. Kihai ano i kuaro nga kai kororonupopa ki lc rongo nui o Werola, lc maia, It; kai hapu i a l'onupala. Mehomo.i, ka korcrolia i konci clahi o ana mahi loa, chara i tc inca li«-i whakakakc, engari he whakakile i le lika o lana malii. Mhara (ana i (c whakahokc 1010 hci rapu i lc kororia nioiia ;—kiliai tana lioari i nnuliia lici patu i lc langata kia riro ai nga whenna i lona iwi;—ongari, ko nga lake i maia ai ia, he pehi i le lie, he pelii i lc hiinga whakalnpu i lc kino, ki rotn ki uga iwi o lc ao. lie inca wliakainiharo lonei, ko lo lan i wlianaii ai a l'onnpala, ko to tin ano ia i wlianaii ai, a W'croia ; a, i wliakaakomi a i*oniip:»l:» ki nga rilenga o lc whawhai,kitoialii wahio l'arani, ko Werola i whakaakona ki lolahi wahi o tana wlicuua kolalii. I li' I.So nga (an o Wcrola, ka kar.tngalia ia ki lc Khaina i le hapu lioia7.">. .Wtuitiga ilio ka wliakaraiigaliralia ako ia, a, waihoana hci Kapclcue i tc hapu lioia .'IS ; ko Icuci, e. iiolio uci i Akarana ka (u ia ki (eiioi mahi ana, a kaiaugatia uoalia kite Itiulcna Kanara, o lo kapti hoia ."5. No le uhakakanarulanga ka laca c ia le •Hi o nga lau. I uruano ia ki nga Whainga Nui o to Wiwi. Olira, ko era whainga chara i to paiiiga mti lugaruiigi, mo lo Wiwi auo, no koua, ka maliiie a I'arani, a, ka tonoa a Wen-la ralou Ko lana ope ki nga wlicuua o I'iriliui Nui, i luia kilo Marangai. No lonohoanga ki Inia, kn ala kilea lo mahi nui o Wcrola, ko to lakenga mai ano ia, o nga painga i inkua ki a ia i nga takiwa o mini mai nci. Ko clahi o nga Kangatiraakeo Inia, whakawaiaaiia ciiga Wiwi, a ka whakatika ralou ki lc pehi i to maim o I'irilini Nui. Ko ana l'iriuilia i whakalika nei, ko nga lino lumuaUi ralou o nga iwi o Inia. lie maia whakahara ana raiigalira ; he nui noa stlit nga ope hoi lau i tc Wiwi mo ralou; ko nga Apiha o lana iwi ho Wiwi; ko ana Apihai Wiwi hci whakaako i a ralou kite whawhai. Ko nga hoia o luia he inano lini, ko nga hoia o I'irileni, kiha 1 rawa i rile ki (era liuiiga lo tokomaha. »\a le tohuiiga o uga kai wliakalian, na le ■ maia lioki o nga hoia o lugarangi, ka riro auo le papa i nga hoia Ingarihi, tango alii lie pcra tonii, a, nana anakenga pa laca, ka, lioi-o he pa, pcra lonu la raua mahi i roto i uga lakiwa. Ko ana kckerilanga, ka ttipu le whana o nga hoia o lugarangi, a, ka male koluia; liiPlo lupuliaereo lemaiao lenei lengoiknrehacre olera. Ko Wcrola lo raiigalira o nga hoia i roio i enei pa taoa, i rolo i enei parokura. Ko lo lino pea Icuci o ana parckura, ko le wlialinga mete matcuga o loua hoa riri ki Apcia. Ko uga hoia o Werelri N.UOO, ko nga tangata o leia ,'iO,OOD ; ko lana hunga ho kaha, ho maia no nga kainga o Inia. Kkore o lika (e whakahiia alit i to lini o nga lana o Wcrola, liie te nui ole maia me' lc (ohunga i whakakilea o ia i rolo i enei whainga. Mo mea atu e maiou, oiwa nga

Lan i tii :illi ai ia i reira, a, pula ana ki (awhili Ii: wchi o tana Kaha Ki le pi-lii i \\ r ;\ Ima rii'i i) I una v, li:iK:ili rkoro ia i' lioKi kail inai, harre ana ami le l>a|ia i a ia. .\a lc male i hoki ai a Werela Ki liitjaraiiLji. I lc \va i hoki ai a Warcla ki lie wahi whak ainataku. Kua rim i a l'oniijiala ui{i\ lini wheuua o Orojii. taeaana li' liulii o una iwi i le malii palu o I'oini|iala. I ula, Kaha tonu tana maia Ki le vihakarau i lii;a iui. Ki> lliipa i luea i- ia. ■ko l'onupala, me Karapia, me I'aniora. Na nj;a linia .<> ln;;araii;;i i hokilniki Kan iliu lc I whakauLi.ironiauya o 1114.1 lii:i iwi i a l'onuiiala, lc ICprra 11 n;;a Wiwi. Takoln ana Ki n;.;a wacwae 11 i'niiapaia n;;a \vl cnua Kaloa ii Oi'upi. I,n ln;.;ara:i:;i aiiaKc Kiliai i laca c ia. .\a I:' niiliouiiga kelan;;a n ln;;aiani;i, ara 11a lc imilii pea i ora a!. .\a lc maia whnkahara o rangalira manuwao o . i ora ai, i lc riri olio rent o I'n--1 niipala. Ki lc imvi Ka latau iw.a ka'pukc : Wiwi Ki iijja puke o Ini-aran;;'!'. ckoi'c lern '(! whai walii; Kit iijja KaipuKc o nga Wiwi i talilina Ki lc alii c tcnci, Ko clalii i whakaUiloliiilia Ki icmoaiia, Ko clalii i liopukia i KaliaKina hci puke mo aKc. Ko I'o- ' ntipala lo whakamalaKu 11 n;;a iwi Ki lc lna wheuua ; Ko Nrrehoua lc langata ' whaKamalaku Ki a I'nuupala Ki nga Wiwi. Ki Icmoaiia; lie lan;;ala maia rawa IniKi a I Neieliotia Ki lc moaiia, kaliorc Ik; 1 rcrc KaipuKc lii-i whai mo Xercliona lo maia. 1 Ka male lie KaipuKc no le Wiwi, a, eKoroc wheau Ka male lelalii, nawai, a, liuia ana c lc wchi, icrerc Kan ana n;;a puKe o Ki 113 a moaiia, Kaliorc Kau lie laralan:;a o ralou. I rolo i ii;:a ra Kaloa, e man ana lc KaipuKc o Wiwi, Kilca Kaulia alii i (awliili, Ka laiigi le am a, man 110 a, riii) Kau i (cnei le KahaKi. Ko Itori N'erohona, i anjja Ki Ii: whawliai Ki KaipuKc olc Wiwi, o I'aniora hoki. Kloiu to Kau ma Idi-ii ngi KaipuKc n Mariao 111:1 • crua lc Kau ma wliilu o Ko 'J'eriliaka (c kainjja i whawliai ai, Ki walio Ki le moaiia, riro ana le papa i a .\crclinua, Ko le ' mca ia, i lu a Norehona i laua KcKeritaiiija ' a, Kiliai i rua, Ka male, Ki i-iniga auo Ki laua KaipuKc. .Male rawa aKc ia Kua wliaKaiigaromia nga KaipuKc o Wiwi o I'aniora, a i laua nial ni;a Ka wlia tc Kau ma wliilu lau Ka paliurc, Kaliorc a I'aniora, i malii i lc KaipuKc niaiiuwao whawliai 111011:1.

I Kolahi inarama i niua alu o lenei nialenga, ka hoki a Werela ki lugarangi. Ko lleamani i Una lakiwa i laea e Ponu-pala,-ko Uuhia i tinia e le wchi,- ko llari i lino riro i a ia— i uga lau eloru i mini iho, ka lakahia a I'auiora e uga ope o laua aiaia; i whawhai hoki Pauiora raita ko Pouupaia, no reira oua hoia Wiwi i tukua ai ki reira kite pahua, Kua maranga hoki le laua o Ponupala ki Poalukera, a, ekore pea le riri o laua loa e paritia, kia riro ra alio pea i a ia uga whenna kaloa ole ao. I le lau ISHS, ka lonoa a Werela ki I'auiora hei hoa mo laua iwi, raua ko PoaIlikera: mi! korc ra nei e whakaoraugia mai i uga uilio o uga Wiwi. Kihai auo uga iv.i o lugarangi i mea ka laea laua iwi le whakaora mai i le riri o nga Wiwi. Ko nga hoia o Werela, -.J0,000,' lie mea ano 50,000, he liui ko ake uga hoia o uga Wiwi, a, lokooiio noa una raugatira whakaliau. Ko euei raugatira whakaliau o nga hoia o Pouupaia, he lino loliuuga ki le whawhai, Kua pula lo raloii rougo nui ki nga ' ' wahi kaloa o Oropi. Nui le ioa o elahi iwi lialia ki le whawhai, kihai i whai wahi ki uga raugatira o uga ope o Ponupala. Ko j le rongo ia o Werela i kawea mai e le langala i uga wahi lawhili, i nga kaiuga o luia. Kihai i mea uga hoa o Werela e laea le pehi uga langala riri kino ua ralou i Isira ki haere nga ope iiiiiiui o Pouupaia; oiira, kihai nga hoa o Werela i ala matnii ki le loliuuga, ki le maia, oua. I mea le lini ole langala, he uiahi pnrangi, le ahnnga alu o Werela ki le lalan, ki era langala loa ki uga Wiwi, ki a Alahena, ki a lloula, ki a lltihci, me ar.i alu-

( tilM lc lateral i li>- (>tttMii!»ilttii;.*;;i im lc K:i vv.innt.i:s::n ■> lii;;.!!. n .i, i !:> i:> nci i a WeitlH ki '.'• wliawliai a:n ki ;i 1' i:i-i;.;il:i. i <»!iia, i wlial.:!i ; \n .1 Wcivla ki lc pchi ia I l''>!iii:<;i!:i. I In lii:iala!i;;a kitiai ia i wh.ii- ' wliai i a ralnn. i"i ; ;ari. i waiim ia, I'.n Icra c ! liapni mai lana ki a ia. Ki lc men, ka ! ai.i laaraista lc |i'i;'.!i;;a !-.i a ia, ko rcira rcia. j :ii c ia. kia v.i:;i i\ h.-'i akc aaa ia ka male ::;;a | li'.ia ri:-i i :\:\:\ op--. I laid aavncga ■.'.111 ki i lc wliawliai. U-.--'.--< :c;.i j.-.i. a, i pnie- | Uiira, ia ia ;■■ papa, i'alaii Icuci. a, K:i I jicia alii i I'oaV.'.kiva, ar.i i \v!i.:<! aiu i ivil'a, a, wlia.'i !i:i"ic ::>i.i i n;,a \v!ic:ii:a o l'mii-).".-!, : a. male i~uv.i iiiii lc;';:. ! i rim/a a:m ki m;a ■ oiienne o f'aiMi-ilii. lona «!.'•• aaa i.:pn. | Na 1.-nci maia >• \\. ka nra l ■ an, ilc riri ! iilin v.hal.arcic o If,a l;'.v;;a'", wir.ik raa! ikn, n lc:a v. ii.ikaiai!.»:••>, n I'oii'ip il:i. ilm, ka !:;p;; : ■ :::.i:ic. a. ran ma lc. | iiiarii'i;t!l,:a k'i W.-iv'a lc lake i pai ai, , i inariim ai lc isviann " lc riri. Na lc '.ia- ; (i is;>a djii <i I'uiiiiiiala i ;'. Wcicla, i l'ai:ior:i, i Pnalckca ; —sn In i'nanaala mnlcn;;a nui li ilic.ua, ka v.liav.ilika. a l!camani. tea wliaka-ika a ila/i, a. ka wlinkanrii mai i-aliiii l.i a Wer"la ia • kvrc in m-i c laca !c wliakanv.arn a IVnnsn'a. Kn nsra iijic ii ln;;:'ira::;;i, !.:> ii;;a op" n Ilnliia, 1.0 n;;a ' tipc it llcia:-'.iii, iu i '.a: p.i:u lucre i nu,i lioia ii lc Wiwi; iu-.\:ii r.i, a, ka laca a l'a- • rilii lc lino pa o '.'araallii, a, i. i man lc langala nni ia, a i'o!ia;::i!a. j ' Ka man lc rui'.:o i l»i>:i"i. Tan laiii, l.a ', oma alii a I'iiniipala i I • ;:i i!'i n Krnpn, ko lc. v.alii lit• Ki Icra i Jiciviic. C.i ai ia. I Juki aaa . lc laiiv-a'a ra l>i l'a. ,;c:!.i, a. !.ai an:;:il:a ana ia : l.i lc Inrinia ii i'.'...i:iiiii. ka lioki ana ia ki Inaa i-'|.ciM:an...a. Vi'ii ikatnaric nm ia i ir;a iwi n (!r.|> ; , I.ili.ti ia i lio : kiiiia. ka liil.n |!>i:.i v.lia'.a.iri) kia v,lia'.vhaii lia !i;; i iwi, me ki'.c ra nci c pi Ilia lc .riii o | ana lini lina vvha-vlia! : kn.i cii,) k::!oa linki | n.i;:i i«i, alii I" la.lan ki a ia. la na I icjja parckiira, i niiiri i"i-» » lima l.i I'araiiilii, knlahi. na I. 1 NViwi na n;;a llcaI inane, lini rawa I" papa o icra i a I'onupaI la, ko n-a llcainani \ih ;!,:i:ii;il:'.-| ana. Ko lc nia ii ana paii'knra, na n;;a Wiwi na iiija a, rim ana lc papa i a Wcrela, lincilincia ana n;»:i inann o lc Wiwi. Ko Walarn ingoa nlc pa-.'knia \vli:il;:i!in:li<n.!;;i. Alio lc inano liiain-iiiri o lc langala ki lc male, rcrc ana lc wclii ! Kolc liilcn^a Icra i lc maia whakaliaia o Wcicla, a, wliakaac ana u;;a iwi hcni nci lc lino ton, ko Wcicla. Miti'i mai o Unci kckcrictiiipi, ka iionuln'a ki li; rongo, a, marie ana nga iwi, i ni'.a tan elorn lcl.au nia v.liiiu.

Ko le c nifa lini iwi o Cljojii. K;i waiho i;i, hci ISiiU. lii'i Piriiiilr.i. Nni una :ilu nii;a iiinni limn:! :i n«a iwi, ;\, lie pai nuaala lc wliemia i InLiia ikiiiki. AliaLna he lim> lo'cmira i;i Li le wliawhai, lie laicjala \v!cil.:i:i:-i> utii i:i i rotn i lc iaii;;iiii:iiici:i!:;.;.i. \:i ana l;!.ai: ;a pai i lo laMwa id.i i nilil'i lu.ii (i I:. 1 !)i'ii:i!.:ii)!;:l o i'oiiii-pala,--:;a lc :il;i w'lal.aarn oaa, La tii|s;i lc |>:ii l.i lii:i:i i.wi, !.:i nolin pai i:i;ii hoLi !c. lini ;ilu olc iwi. I wliaLau loan i:i, Li l< na iwi i ruin i n;;a !ic, i nilo i ujja marie. Oliia, Lna liin:;.i i;i. a. <■ lan;>il:i:i ana o una c l.i)iiniin!ii ai:a loua iwi (ii[in. ii. <■ liliio pai alii ai-a l.i a ia iij;a iwi Latna <i !.• an. Ki:a InLiia ia Li rnlo l.i I'.; ntnpa. a, wliaLaLilea ntiilia ana learo'ia u In Knini, i> n;:a K:.U a li.i.'ii Li leiiL'i lan;;ala. Ko ni;a laic;ala i lac l.i l<ma la:i!im:in;;:i Lnlahi .Miiiona mc lc a.il.c; l.n i'iiinalia Arapela, mc u-a lunula iic.iini Lalnao lir L;:i--rangi i rciia. I rciia Im!»i lc lini olc latitat ira o n;:,a iwi nclai lauliiti. Nai iilu lc. o laua (anaaiaii-a. Ko lc nni;>;i i liikna Minna Lei le (alia <> Xerclinna, i rnlo i lc wharc LaraLia n liana i'aora i lianana. 'l'c inea i Imilinia iii le laKoini-angu o enci rangalira iiiimii, ki> Werela lc lino loia o Ini;ar:iii!ti, L<> N'oreliona le linn liciamana o Ko Wei. l.i. Lo Xoiolinna, lanyala na r.ina, i malic ai a Orupi, wailio ana' Lia lal.oln lain Li lc niiipa. Knlahi i mate \\a\vo i i n;;a riii iimiiii Li lima iwi. Ko lelalii i iinlni |i:ii laea imalia le LornlieLclaii!;a; i mat" malic ia, i riinya i lc inamae Lure. J.'arore aca ia. a, pi Laloa lo langala Li lc I:>!;;;i Li a ia, inn ana inalii La nni, inn ana malii wliaLaaiiliain, inn ana inalii whaLaamlia, m-i ana pai.