KO TE KARERE MAORI. Akarana, Maehe 25, 1852.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 85, 25 March 1852, Page 2

KO TE KARERE MAORI. Akarana, Maehe 25, 1852.

Kotahi mea nei, e hiahiatia ana e matou kia tukua atu ki nga tangata Maori, ki nga kai ngaki whenua. Ko te mea e meinga atu nei he hokonga i nga hua o te whenua. He wa ano, ka kake ruwa nga utu ; lie wa ano ka keke. Ko te ahua tonu teuei o nga hua o te whenua ki nga kai liokolioko, ekore hoki e puinau, ckore e tutunt, c hikohiko tonu ana tc hoko, cngia ai:o he tai e pari niai ana e tiniu atu aim. He tini nga take lici nlinknknkc i te utu o nga mea e ngakia ana. He tauraki, tikakntia ana te kai. He kore no te kai o era atu whenua, wliai mai ano ki to nga iwi whai kai. Ko tetahi tena o nga tino take; ko te mea in, tcra ntu ano era take nunui. Ko nga kai hokohoko me ngo. kai ngaki e ata titiro ana ki nga mara o te tini, tc inn", te iti ra nei o te hua; e anga ana hoki to ratou tiliro ki te whai liuaga o era atu whenua ; e titiro ana hoki kite hoko te iti, me tenuihaere o to utu, mo ia, mo ia mea;—ko reira kohikoliiaai he whakaaro mona, a, kapuritia nga kai, kia nui ra ano te utu ka tukiin. Ko nga tangata penci hei wbakakake i to utu mo nga parnoa, lic-i whakalieke koki e puritia ana e ratou i tetahi wa, o whakakorokoroa ana i tetalii wn. No namnta noa atu i timata ni tena mea te hokohoko witi, kanga, alia noa ; no muri tata iho o te lianganga o tc ao. He tini nga tongata wliai taongai patua o tc rawa kore i to rntou whukauruhnngn ki tenei madi; he tini hoki nga tangata rawa kore kua whiwhi kite nui o te rawa i roto i tenei main', i tc hokohoko witi. I'] ai ta te kaTaipiture, lie kino e pa ana kite hunga pupuri i nga witi hei oranga ma te hunga rawa kore. Na, ahakoa he wa ke tenei, e mau nei ano tc mana o era kupu, e rokolmuga ana etc kino nga tangata e kaipomi ana ki nga kanga, ekore nei e hokoa atu mo te utu pai o te hunga rawa kore. Hcoi ra ano te mea kino, i roto i tenei mea, i te hunga rawa kore. Ekore te tangata rnpu ki to utu whaknhara c mahara ki nga mate o ona hoa tupu, o te rau atu ra nei; lie apo tonu tana, kia nui nga utu mo ana mea ; c penci ana hoki nga korero puku o tuna ngnknii, " Hei aha mawni tc hiakai o tc tini?" Ka pera tonu te whakaaro o tona ngakati he, no ka hekc whakarerc tc utu mo ana mea e kaipomi ra, olio rawa akc te niauii kihai i tnea te whakaaro, hoko noa ana witi, me ana kanga mo nga ntu noa ake nei; no konci ka tangi whakawnirua ia, ka mea " E hua ano ait tc hoko ai i inua atu ra, pcnei, ka hangahanga akc nga utu mo aku mea, tena ko tenei; kore rawa nga utu mo aku kai, na tc mokai ngakau nei i apo, i he ai ahau." I whakahacrea to inntou kupu ki tenei mea, ta te men lioki« i kakc rawa te utu mo te kanga, mo te witi i tauhnu, i to mamma o 1-lunc, o Hurae hoki, i ic kitenga ai o te koura ki tornwalii, a, kua timata i tana wa tc malii apo, te mahi pupuri i te witi ine era atu mea, i Niu Tireni nei. No te rongonga o te koura, ka tirotiro nga kanohi o te hunga hoko, anga ana ki tenei, ki tera walii. no ka knhore c kitea te whenua hei kawe mai i te witi, ka anga ka kaipomi, ka nnga ka pupuri i nga witi kia wc ratou te whiwhi ki nga utu whakahara mo ana mea. I whakaaroa, 'chnra, a Niu Tireni i te whenua witi, no kona, kihai whai mai ki konci, a, kihai i malm nga marama e

haere ana, ka lioki ilio ano te ntu o to witi ki ona ritenga tawhito. Mu angn to tatou titiro ki Hopa Taone, ki tc lie o te ritenga o tc mea e meinga atu nei. I nga marania o Hune, o Huari, lie nui te witi o nga kai ngoki, o nga kai hoko; mei liokoa aua witi a ratou. Otiia, kiliai i manakohia c ratou ana utn pai, pupuri tonu, apo tonu, kia kake ake he utu. I niatau ratou, kiliai i nui te witi o Poi Hakcna ; i niatau lioki, ki nga mate oTe Kepa (I Awheriku) kite paraoa. I men lioki ekore nno a Niu Tireni e ora i te iti o ana mara witi. Ka whakaaro poauau, ae, kei a ratou nnake te nui otc witi; no kona i mea ai, ok ore c tukua, kia nui noa atu nga utu. ka tahi na ano ka marero atu. 1£ liaere ana nno ng.* whakaaro apo o taua hunga, ka u ki Poi Hakcna, no Kareponia, ka u no Marikena miii te uialii o (e paraoa kauhika kau ana; ka uno Inia, lie railii, eliara! te hekenga whakarcretanga o nga utu, tekati'ka kau ana to hunga i nianawapopore ra ki o ratou paraoa ; a, ko te tukunga ilio tenei, lie tini nga tangata hoko witi o Hopa Tnonc kua patua rawatia e te rawe kore. Ho penei tonu te hanga ki nga whenua katoa i nga wa e mamate ai i te hiakai, i nga wa ra nei, e whakaaroa kautia aua, me ake mate ite kai kore. Fie apo noa no te ngakau kia nui whakaliara lie Utu, kohia ana kite whare puranga ai nga witi, nga kanga, tenei tata te rere mai nei tc puke i to moana, mea rawa ake nga kai pupuri kia puta to ratou wohi, kua liikoia mai e nga kaipuke o ko atu, a, ka whiua ratou kite liiku haere nini aii horc lie para i tc hekenga o nga utu. I te tail 1834, i Hopa Taone ss. mo te puliera witi, mete liaere eke, n, —lis. mo te pulicra; kake tonu, a, IGs. liaere nke, a, 205., nawai, a—2s, mo te puhera kotalii. Koiahi kai huri paraoa i mea, kite tangata ngaki wlicnua kia liokoa ana witi mo nga herein erua te kau ma ritna, 255. mo te puhera kotahi; he nui lioki nga witi o taua koroke. Otira, liihai i tukua nga witi, i men, me tatari kite kakenga' ake ote uiu, kia torn ra ano to kau 130 herein mo te puhera kotahi ka tukua e ia, Tohungia ana nga witi o te tangata ra; kiliai i maha nga wiki ka hcke ki ona ritenga tawhito, a, kahorc kau nga kai hoko i manako kite witi. I tauhoti, he nui te utu o nga witi kawe mai e nga tangata Maori. I tenei tail, ka hofci ilio, no te mra, kn kawen mai ki konei nga paraoa o era atu- whenua. E mea ana matoti, kaua nga witi is puritia atu, me kore ra nei e kake rawa te utu. Ki ti< puritia e ratou nga witi, lie pupuri tena i te rangatiratanga o to ratou whenua, waihoki, he ritenga whakorawakore tena i a ratou, Kahore ano he witi o tenei wlientia, wai''oki kiano tenei whenua i rangona nuitia e te ao; no konei, ekore e tika to ratou pupuri. Pupuri ratou, heaha, ekore ano e kake, e hcke ra nei. tvi te puritia atu ki nga kaiuga Alaori, ka whakaaroa etawahi, he korenga tera, ko reira utaina mai ai to tawalii, a, ka hcke te utu mo to te t.mgata .Maori.

Kkore e liialria te kai ngnki-whcnua tika. kin taluiri ona wliakaaro kite liokolioko witi, katiga ra nei. Almlioa. ekore e iini rawa te utu mo nna witi, ekore nno e kaiponuliia, ka liokoa atn. Kkore uuo ia e pai kia takoto nga witi ki a ia, lie nioni nno nna e pai ai hei lioko raivu, nliakoa iti te utu mo nga witi, ko te liohoro ote riro. *■ Kite men atu kite kai ngaki-wheiuia, kite knhoro c ngaki ia i nga eka 20, ki:i £SO liei utu mnna kite tangnta; ekore e paliure tc iviki kotalii ka p.)to nga purapura kite wlienua." Ki te men he pono tcnei; —kite lika tenei ki nga kainga o tawalii kua roa ko e ngaki ana, ka tika rawa ki konei, ta te men Jioki, lie kainga hou tenei. Ko nga herein katoa e riro am ana mo nga kai o " tawnhi, lie era i Niu Tireni; engari auo, konga moni o konei, me waiho mo o konei tangata. Me he mea, e mea ana to tnngaia Maori, kia — kawca nga witi, me era atu mea, ki nga koinanga takoto ai, lie hetcrano ratoit, he pehi tera i t« rangatiratanga o te wlienua nei. l?ngari nno, kia whakauru te wliakaaro o nga I'nkeha, o nga tangnla Maori, kia nui ni te kni ki tenei wlienua. I nga tau ka pahemo ake nei, kilini a Niu Tireni i ora i nna witi c ngakia nei e ia. "Ko te whakaaro tuatahi" e ai ta tetahi kai tiihituhi," mo te wlienua hou, koin tenei; —e ora ra nei ona tangnta i nga hua whakatupu ite oncone. Muringa ilio, ka tiroliia te alma, mete pai hei nolion-

nga, mo te iwi ina nui ra«a ake." He whcnuaniii aNiu Tireni.lie wlienun moniona. K ora ona tangata ake i a ia, a, kite ata tika te mahi ka wniho lici Una k'ni, mo era atu wlienun. Heoi nei te tikanga mo nga tnngata he ngaki i te kai i tenei tau, i tetiei tail, lie lioko i ana kai e n°nkin ana. ko reira kake liaere ai, a, ka hua\e wltai ra«a o te liunga aiiuwiiemia kuton.