TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 85, 25 March 1852, Page 3

TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, na Te Patara, Minita Weteriana, i Akarana, i te Whare Menenga o te hunga mahi i nga ahiahi o te 12 o Mache ote 25 o Mei, 1851. Ko to ratou ritenga mo nga wahine tailamariki, i kino. Ko te take ia ote he nui, i tupu ake i tenei take, to roromi i te tamariki, te tarona, mete kohuru maori. Kihai i whakaae kia tango te wahine i tona tangata i pai ai, lie mea whakamoe kite koroheke, kahore lie aroha o nga wahine ki aua tane i whakaritea mo ratou. Otiia, e pahure haere ana teta ritenga i te whakapono. Te Punarutt. —He punarua tetahi o nq;a take e he ai te tang.ita Maori. He ritenga kino tera, he ritenga pehi i nga mahi aroha o tc tangata ki a ratou whakatangata. Ko te ritenga tenei o nga iwi kunre katoa. He mea nui tenei kite tangata Maori ; ka tini ona wahine, ka pai ia, he taonga nui tc wahine nona. He rangatira te tiuo wahine o nga tangata nunui; ko te tini atu o ona hoa, ho tuttia, he mokai. I mea ia, kia whakatinia ona wahine kia tini ai te hunga hei taka kai mana, hei whatu koheka hei tangotango i era atu mahi. Na te punarua ihe ai te Whakapono, te kaha te tupu o tera ritenga ataahtia. Ko te tino ritenga tenei hei pehi i nga hua o te pono j he iti rawa te tino whakapono i roto i te tangata Maori, " Ekore au e tahuri ki to koutou whakapono, kei tangohia atu aku wahine," ko nga kupu enei o nga tangata Maori e piri ana ki o ratou ritenga. Te Roromi Tamariki. —He nui noa atu tenei lie i roto i to tangata Maori. Hore he aroha o irga Matua ki nga tamariki. He nui nga take i mania ai tenei he. He whawhai ti'tehi o nga take, " Ka raruraru tatou, me roromi te tamaiti nei ; kei tangi, a, ka rokohina tatou e te taua," ko nga kupu enei o nga matua, in romia o ratou tamariki. Na te wahine tenei ki tona tane, a, ka karanga atu te tane " ltoaiia atu ra." He whawhaitanga no te wahine ratio ko te tane, ka roromi nga tamariki. Ko nga poriro i romia kia mate, i kino rawa ratou kite kupu tawai. Na te punarua i tupu ai tenei he. Na tetahi o nga wahine kihai i paingia, e te tane, oho noa tona puku whakalakariri no tc mea, te tahuri ki a ia, no reira, ka tahuri ka tukituki, kia mate te tamaiti. Kite mea he iwi ke to te wahine he iwi ke to te tane, ka waiho tera hei take he mo nga tamariki, Va te mea hoki i whawhai tonu ana iwi, a, ka whakaaro te wahine, ekore ia e whakatupu i te uri mo ana hoa whawhni no reira, ka whakamatea te tamaiti. " Ekore au e whakatupu i te uri mo tera tangata, i pau toku matua i a ia te kai," ko nga korero enei o te tini o te wahine. He pokangi whainga pea no nga iwi ote wahine kite iivi 0 tenei, riri noa te wahine, romia iho nga tamariki. Koia koa hoki i hoki iho ai te tupu o tc tangata, me aha e tnpu ai i tc he o tera ritenga i Kahore ratou i tiaki pai i nga tamariki. Kahore he tamariki ote tangata Maori ; kihai i tokomaha kite tangata kotahi, tena ko te Pakeha noho i 4oto i a ratou, he tini ke nga uri. I etahi kaingi, kihai i takikotahi te tamaiti, mo nga wahine whai tane katoaj 1 tetahi wahi awa i tc tauanga o nga tangata 280 nga tangata kite hui katoa. No roto i enei, 80 pea o nga koroheke, 80 o nga tamariki, maluie iho hotahi rau 100 o nga tane whai hoa, a ka kitea, kihai i tu te ran kotahi i nga tamariki, cwaru ano te kau o nga uri, he ra" ke nga pakeke ; no konei i whakaaroa ai, e mateuiate haere ana te tangata Maori. I nga tahataha o Turanga, i te wahi e hira ana te tangata, i te mea i tauria nga i«vi o reira, tokorima uga tane, kotahi ano wahine, poka ke nga tane, hoki iho ana nga wahine, kihai nga tane i tu i te torutoru o nga wahine. . Kkore ianei e ngaro haere te iwi Maori ua penei nga ritenga'? Iva!io:e i akona o ratou tamariki ki i.ga mea lika. I tukua nga laitamariki kia ha ■- rcrakeingi matua, maha noa nga ra, wiki ra nei, kahore he alia o nga Matua, I mania e nga tamariki ta ratou i pai ai. Engari ko

to akoranga o nga Matua i tukiia ki roto ki tc whawhai; i tara raiott ki tera, he ako kia toa kite whawhai, kia main, ki tc rapu uto mo nga mea i whakapikoa, mo nga mea mate tuua. Khara ianei tc ako i o ratou tamariki ki nga ritenga Pakeha i te mea pat rawa 1 Ma tc Rongo Pai kia tupu i roto i a ratou ka akona nga tamariki.a, kaniaiangi ake ratoa kite turanga tika, kite luranga tangata. kite turanga Karailiaua i' roto i ma iwi o te no. Ko te main ote Kawanatanga, kite hanga wharc, ki te tuku mea. kite whakarite tikanga e akona ai nga tamariki o nga tini iwi Maori, he aha koa i korerotia ar, mei taea ra nei te whakanui ake. TakGIIIAKGA TUPAPAKU. Ko nga tangihanga tupapaktt i pera mete tini atti o nga iwi kuare. i\'a te inahi l<ai tangata, ka iliiti te wehi ua tangotangohia te tupapeku. Ko te hiahia c ittpit ake ana i te ngaknti o tc tangata mo whakangaro i ana mea male, me tuiiu, kia we te pahure i ona kanohi. Kei tc karaipit'ire koki te ritenga pena, tctatiu ke i nga tupapaktt; otiia, ko nga hiahia kuare o tc tangata tera ke ; he kai te mea i painga, he whafcatutu ki nga tupapaktt. Ko o ratou ritenga mo nga mea mate, pera o nga iwi atu, i noho i te ku.ir etanga, I hipokia nga tupapaktt ki nga kalitt pai, pahana rawa nga inata, tia iho kite rangi te huia me era atu hou, a, ka tara kite pihe, ka wliakahua nga karakia kia ala tika ai tc wairua ki tera ao. Tino ngahuru o nga tangata i tonoa ki tc hoyiu mat i tctahi manu liei whakamarie i nganttta, ka litttia ake he toitoi, ko te pito ki to ringa o te tupapaku man maiai, ko tetahi jiito ki a ratou ki nga whanaunga. a, ka pa te karanga ;—" Piki ake koe kite rangi tu.itahi, piki ake kite rangi turua!" lie mea ano tapahia ana nga matengu, hei mokomokai liei niihi mo nga whannunga, liei tangi mo ratou. Ka pitta he manuwhiri nga whanaunga ra nei noho ki tawhiti, ka tangihiae ana htianga ; ko reira hoki whakaputaina ai. Na te kino ntti o nga rangatira kaipuke kite hoko ite mokomokai tangata, ka whakarerea e te tangata Maori era ritenga* E whakahtta ana te tangi i raro nei, ki tera ritanga; ite tangihanga ai o tenei, he nita tuku te pane o tana tangata mate, ki ruiiga kite atamira (are mai ai. He Tangi no Tupaea, mo ton-a Teina mo Korohiko, t iiimoa ki Te Tumu He I'a TbTATA KI M/iKETU. Tera te whetn kapokapo ana mai. Ko Meremcrcnito taku a hiko atu. Tau hokai ana Kopu i te nia ; Ko taku teina tonu tenei ka hoki mai. Taku tira kahurangi ka makeru.i an, Naku i tuku atu i te huia potiti. Nga titakatanga i waho tc Talma, E whano ana ra ki tc kawc riri. Kia tu mai koe i mua i tc tipoko. ] tc uliana tuku turi, i te ntti o Titahu ; Kia puliia koe tc alii a te tupna; Kia whakamura ia e te paura o tawhiti ; Kia wlmkatauki, aue ! lie mamae ! He mamae ra, Ilaehae koe kite mira o tawhiti ; Kiarewato liintt ki roto Waittina. Iri mai e pa, i runga to'ntamiM. Kupu mai e te boa kia ron\>a atu au, I te takiritanga q teatw, na.— Me wliakahoki koe nga mata tahttna Waho o Tauvanga. Ma o poliki koe hurihuri Kite papa otc waka. Ki titiro au to mata rau rtki, To mata i hoea kite toroa a-t ii; He toroa tataki no runga i Karewa, na, e.— Ko tc ritenga o nga tangata i nga wa tuatahi ote ao kite tangi i nga tupapaku c korerotia neie t g t karaipiture, ikiteaia ratou. I eratakiwa he lie nut kino kite kore c tangihia te tangata mate. E mea ana a Hopa, "Ekore ona pouartt c tangi." E mea ana a Rawirite tangata tito waiata, ki a Horouai, ki a Piniaha, " I hihinga n»a Tolmnga ite hoari, a, kihai i tangihia e o rana pouartt." He mahi ano teta i roto i nga Hiperu; ko etahi mea lane ine ettilii mea wahiue i motii atu ki tera mahi; ka male he tujwpaku ka tokina ratou. Ko te tangata Maori e pena ana; e whakato ana ia i tc kai kia nui, karanga ai ki ona huatiga kia hacrc mai i tawhiti kia tangihia nga mea mate. He tangi a kamo, a waha kau te tokomaha; kihai i pupu ake i te ngaknti, Kua rongo au ki etahi tangata, i tango mai i te pukohukohu, whakawharara ann ki runga ki nga hani, roromi ai i te wai o te pukohukohu kia meinga ai, he roimata e heke ana. Otiia, ko nga whanaunga o tc mea mate i tino tangt, i kotikolia nga ringa nga mata, tc rei me tc langata katon, ki tc kiripakn j he na toto kau atta tangata i te haehaenga ai o te kiri. No itamata ano hoki tenei ritenga, no nga wa tuatalii o tc ao. Ko aua tangihanga i wliai kupu ; i whakahaeroa nga kupu ki tc maia, me tc pai ote tupapaku. I peuei ano i nga takiwa i nchc ra. " I tangihia a Hohaia, c Heremnia ; n, ko nga tane waiata, me nga wahinc waiata, i wliakahua ki a Hohaia i o ratou tangihangn." I tito tangi a Rawiri i tc matcnga ai o Ptiharoma ; me tctahi ilo matenga ai o tona boa, o llonntana. Me tuku atu i tenet he tangi Maoti, kia mitainu ai nga. ritenga c meinga atu nei,

Hb Ta.ngi mo tetaiii llangatika no NoatiMANIAPOTO NA TONA WaIIIVE. Kahore te mamae ngnu kino ana a roto, Ki tc makau. E ivaiho nna koe Ite puranga nui. E wailio ana koc I to puranga tira ; i te iwi ana ra, I te nui a Timania. Haere ra c Pango i te ara liau kove. Taku ate hoki ra ; taku pakai riri Kite ao ote Tonga. Taku mnnu korero Kite nohoanga pahi. Taku maiiu hakaliaka Ki ttta Orapnura. Uwhia mat ra Tc makati ki le kalin talmrangi! Uwhia mai rate niakau kite kahu 'J'alni whenua! Ma Itewa n te lioa, mana e lvhitiki : Taku toi kalmrangi ka mail kite taring Taku koko tangi mai ka taka i le ripa. Taku pou iriataaho ka mahue kite rangi. Kit tu mai koe i te pona ihti o te waka; Ki.i ivhakarongo koe te ngongoro tangi mai I raro e Kato, e raro nga muri; I'j liaere nui ana ra ki raro te ivliakarua. Keiliea c Nnoi te mnnanga o te karakia? Whauwliia mai ra kia cm putum nui j Nana ka ketokcto te hoki ake, Kite ao, mi, e ! Tera atu ano era korero, otiio, kua pahure le walii hci korerotanga, mewhakaoti i konei, a, ko te whakaaro tenei me wliakaivhiti mai le irliakapono, kia oia ai tu tangata Maori, kia marama ai tona hinengaro. Kua mea elalii tangata, eng.iri le in i « noho noa ana i te kuaretanga e ata pai ana. E tika ana ra nei tera whakaaro ua tirohia tikatia? He mea ke te korero i te ritcnga o to, tangiita i te mea e nolio tawliiti ana; lie mea ke hoki ma tc tangata noho tahi ki tana iwi ko reira ata kilea ai nga kuaretanga, me nga pninga, ko reira ata kitea ai nga kino, me nga mate e aim mai ana i ana kino. E takoto noa ana te korero mo nga liaerenga i roto i le svao, te pikinga i te maunga, te kaukaiiranga i te roto, te ivhakatipi-haere i te nioana. te kotuitni hnere i nga tomokauga lamnanim.iru n te l-au-rekau, te urunga kite kanikani i te matualiialii mete ivaiata ;—e lakoto noa ana enei; ko nga ritenga ia o to iwi kuare, otiia, he tikanga ano to cnei mea. Ko nga korero kua oii i a tatou, hei ivliakakite i te kino ole tangata, hci irlmkakue i tout whakakararchetang.i, E fore ke ana te aliua o te tangala. Kiliai te Aina i mea kia noho kuare te tanuata ; i han 'a hci whakahoa ki a rutou whakaiaiigata hei noho i roto i tc pai i te innric. Ka, ko te tikanga ote Kongo Pai tenei; —he liiki ake i te tangata i roto i tona pouritanga, kit whiti ai tc mar.iina ki roto ki tona ngakati. Kua tini tc tangata kite mea, kiano i aha te iwi Maori i te mea e aknna nei ; e whakalic ana inatou ki tera kupu. Me titiro, me iii marie te taugaia, ko reira ata kitea ai, kna i lino rere ke nga ritensia o te tangata Maori i I o ratoti tikanga tawhito. Tirohia to ratou ka- | hua i nga tail 30 kua huiiure; tirohia hoki 10 ratou kahua i tenei wa. Ekore ano te n-henua e niaea mai i te pouritangn, i tc he, i te ra koj tahi. Kia ivhakariroiaketia nga ritenga, me j nga lure o U talii iwi, kia roa o mahia ana, ka oti. Ko le Kongo Pai te tuatahi; muriiiga ilio ko te kai whakaako, me nga m»hi Pake- ■ ha; ko nga tikanga enei hei pehi i te he. tatou me mahi e tatou tc walii i tukiia mai ki o tatou ringaringa. Me whakaako ; me tuku te Kongo Pai ki a ratou. Me haere tika ta talon mahi ki o ratou aroaro, kia tirohia ai le tika, mete pono ota tatou Whakapono on tatou lure ; ko reira pea tupu tahi ai tenei iwi i rolo i a tatou; ko reira pea koiopiko ai kite Atua Nui e whakapaingia nei e tatou ; a, ka whakawhirinaki, ka w'lakaac ki le tika ; ka wliaka ie hoki ki to tatou rangatira c paingia nei, ka liaere o ratou tikanga ki runga ki nga tine e mana nei ki a tatou; ka whnkauriuirtt hoki ki a tatou nei hokohok, a, ka rite lalii to kakenga ake. E pahure haere ana nga ritenga tawhito. Ka haere ka hou te alma o tc whenua nei. Mc tango tatou ki nga kupu a Kaupa i tenei walii; — y*2 Te Rangi;—ae, nnga ana kite rangi la, me ia mea. I taua wa i pai; Me hoki ki nga Pai o mua. I rite ai ai>.; Na te Atua Nui. Kowai atu ra hei tiro I te he o ana mahi, a, ka wailio kau ; Ka wailio utu korc aua he? Koe tau e ata taka liuri nei;—Galuia NL Kia we te ngaro noa nga kino otc ao. Me whakamau nga mala Koe mea hou, kiano i puta 1 nga takiwa e rere nei. Ao pai! takiri mai;—ao, ekore V. poka ki nga ture Ona ; —ao wehi kore ; Ta patua e te mate, mo te he. Kia kitea te tu o Tona ao ' I karanga ai, —ho Pai.